उदारवाद र नव-उदारवाद के हो ?

उदारवाद विचारधाराको प्रादुर्भाव विश्वको रंगमन्चमा जब राजतन्त्रको निरङ्कुशताबाट मुक्त हुन जनताले लोकतन्त्रको आवाज उठाउन थाले, त्यो बेलादेखि उदारवादी विचारधाराको प्रादुर्भाव भयो । यो विचारधाराले व्यक्तीको स्वतन्त्रतालाई बढि जोड दिन थाल्यो । कुनै पनि राज्य र व्यक्ती मिलेर राष्ट्र बन्छ। राज्यले जहिले पनि जनतालाई नियन्त्रणमा राख्न चाहन्छ भने जनता भने सधैं राज्यको नियन्त्रणमा बस्न मनपराउदैनन् । उ स्वतन्त्रता चाहन्छ तसर्थ उदारवादी सिद्धान्तले व्यक्तीको स्वतन्त्रतालाई बढि भन्दा बढी जोड दिन्छ ।

नव-उदारवादले परम्परागत उदारवादकै आर्थिक स्वतन्त्रता सम्बन्धित सिद्धान्तलाई अपनाउन खोजेको छ । यसले आर्थिक बजारवादलाई बिशेष महत्व दिँदै व्यक्तीगत आर्थिक स्वतन्त्रताभन्दा  राष्ट्र भित्रका ठूला–ठूला व्यापारिक प्रतिस्ठान तथा व्यापारीक संगठनको नाममा व्यक्तीगत आर्थिक कृयाकलापले खुला बजार प्रतिस्पर्धाद्वारा आर्थिक सम्पन्नता राष्ट्रमा भित्र्याउने जुन सिद्धान्त विश्वमा देखियो त्यो नै नव उदारवादी विचारधारा हो । नव-उदारवाद व्यापार केन्द्रित विचारधारा हो । यो बजार केन्द्रित र मुफ्त बजार केन्द्रित विचारधारा हो । यसले व्यक्तीलाई  महत्व त दिन्छ तर सबैभन्दा बढि व्यापारिक कर्पोरेट वा संघ संस्थालाई दिन्छ ।

व्यक्तीभन्दा ठूलो राज्य होइन । तसर्थ, राज्यले व्यक्तीलाई आर्थिक एवं राजनीतिक स्वतन्त्रता प्रदान गर्नु पर्छ । व्यक्तीले चाहेको अनुसारको आर्थिक स्वतन्त्रता पाउनु पर्छ । जसमा राज्यको कूनै हस्तक्षेप हुनुहुँदैन भन्ने जुन सिद्धान्त विश्वमा देखियो त्यसलाई उदारवादी सिद्धान्त भनियो  । जसले, आर्थिक कृयाकलापमा मानिस पुर्ण स्वतन्त्र हुनुपर्छ भन्ने सिद्धान्तमा विश्वास राख्दछ । यसले राष्ट्रको  संप्रभुता शक्तिलाई सम्मान गर्नु पर्छ भन्दछ । त्यसैगरि यसले विश्वको कुनै पनि राष्ट्रसित भाइचाराको सम्बन्ध राख्दै विश्व बन्धुत्वको भावना अनुरूप व्यवहार गर्नु पर्छ भन्ने कुरामा बिशेष जोड दिन्छ । यसले विश्व शान्ति र भाइचाराको ज्ञानमा जोड दिन्छ । यो विचारधाराले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा र राष्ट्रिय बजारमा व्यक्तीलाई आर्थिक कृयाकलाप गर्न पूर्ण स्वतन्त्रता दिन्छ।

जब विश्वमा प्रथम विश्व युद्ध भयो सो युद्ध पश्चात विश्वमा हिटलरको नाजीवाद र फाँसीवादको उदय भयो । सो पश्चात दोस्रो विश्व युद्धले विश्वलाई यो उदारवादको सिद्धान्त विपरित अशान्तिको अभ्यास गरायो । १९५० देखि १९७० सम्मको दशकमा यो उदारवादी सिद्धान्तमा परिवर्तन हुन थाल्यो। व्यक्तीले आर्थिक कृयाकलाप गर्न  स्वतन्त्रता पाउने व्यवस्थामा अब राज्यले हस्तक्षेप गर्न थाल्यो किनभने त्यो समयमा तत्कालीन दूई ठूला युद्धले विश्वका राष्ट्रहरू आर्थिक रूपले कमजोर भएको अवस्था थियो। जसले गर्दा राज्यले व्यक्तीगत आर्थिक स्वतन्त्रतामाथि हस्तक्षेप गरेर लोककल्याणकारि राज्यको सिद्धान्तू को नाममा आर्थिक कृयाकलापमा हस्तक्षेप सुरु गर्यो । यो अवस्था १९७० सम्म रह्यो ।

१९७० पश्चात राज्यले आर्थिक कृयाकलापमा हस्तक्षेप नगरेर व्यक्ती र उसको कर्पोरेटलाई आर्थिक स्वतन्त्रता दिनु पर्छ भन्ने जुन विचारधाराको प्रादुर्भाव भयो त्यसलाई नै नव-उदारवाद भनिन्छ । नव-उदारवादले परम्परागत उदारवादकै आर्थिक स्वतन्त्रता सम्बन्धित सिद्धान्तलाई अपनाउन खोजेको छ । यसले आर्थिक बजारवादलाई बिशेष महत्व दिँदै व्यक्तीगत आर्थिक स्वतन्त्रताभन्दा  राष्ट्र भित्रका ठूला–ठूला व्यापारिक प्रतिस्ठान तथा व्यापारीक संगठनको नाममा व्यक्तीगत आर्थिक कृयाकलापले खुला बजार प्रतिस्पर्धाद्वारा आर्थिक सम्पन्नता राष्ट्रमा भित्र्याउने जुन सिद्धान्त विश्वमा देखियो त्यो नै नव उदारवादी विचारधारा हो । नव-उदारवाद व्यापार केन्द्रित विचारधारा हो । यो बजार केन्द्रित र मुफ्त बजार केन्द्रित विचारधारा हो । यसले व्यक्तीलाई  महत्व त दिन्छ तर सबैभन्दा बढि व्यापारिक कर्पोरेट वा संघ संस्थालाई दिन्छ । कुनै पनि देशको आर्थिक कृयाकलापको संचालन प्रतियोतात्मक पद्धतिबाट हुनुपर्छ साथै मुफ्त बजार केन्द्रित हुनुपर्छ भनिन्छ । यो पद्धतिले पुरै विश्वलाई एउटा बजार मान्दछ।

यो विचारधाराले “LPG” Liberalization, Privatization र Globalization लाई बिशेष महत्व दिन्छ। यो विचारधाराले नेपालजस्तो भूपरिवेष्ठित देशलाई विश्वकोको व्यापारको लागि ढोका खोल्दिनु पर्छ भनेको छ । “Liberalization” को यो राम्रो उदाहरणा हो । राज्यले यो काममा हस्तक्षेप नगर्नु र व्यक्तिद्वारा निर्मित व्यापारीक प्रतिष्ठान तथा व्यापारीक संगठन मार्फत आर्थिक कृयाकलाप हनु “Privatization” हो  । यो विश्वको सम्पूर्ण भू–भागमा नेपालले आफ्नो उत्पादनको बजार पाऊनु नै “Globalization ” विश्वबन्धुत्व हो। यसरी नव–उदारवादले आर्थिक कृयाकलापमा मानिस पुर्ण स्वतन्त्र हुनुपर्छ र राज्यले सिर्फ नीतिनियम बनाउने मात्र हो । यो सबै नीतिनियमको कार्यान्वयन र प्रयोग व्यापारीक विकास र विश्व बजार विस्तार गर्न प्रयोग गर्नु पर्छ भन्ने जुन विचारधाराको प्रादुर्भाव आजको विश्वमा भयो त्यसलाई नै नव-उदारवाद भनियो ।

कुनै पनि दैशको राजनीतिक व्यवस्थाको संचालन गर्ने काम ‘Bureaucracy अर्थात् नाेकरशाही, कर्मचारितन्त्रले नै गर्नु पर्दछ । यो नाेकरशाही व्यबस्था जबसम्म एउटै रहिरहन्छ तबसम्म जति परिवर्तन भए पनि काम एउटै मान्छेहरूले गर्ने हुनाले यो व्यवस्था को सट्टा प्राइभेट कम्पनी जसले राम्रो काम गर्छु भन्छ र जो काम गर्न इच्छुक रहेको छ, यस्तो कम्पनी र मानिसहरूको समुहले राज्यले बनाएको नीति तथा कार्यक्रमलाई कार्यान्वयन गर्नु पर्छ । त्यो काम गर्ने समूह अन्तराष्ट्रिय बजारमा पहुँच भएका व्यापारीक संगठन वा कर्पोरेट हुनुपर्छ भन्ने सिद्धान्त नै नव-उदारवाद सिद्धान्त हो । जून सिद्धान्तलाई आजको विश्वका राष्ट्रहरु र ती राष्ट्रका जनताहरूले बुझ्न जरुरी छ।

भट्ट पाटन संयुक्त क्याम्पसमा राजनीति शास्त्रकाे प्राध्यापक हुनुहुन्छ ।