भारत र पाकिस्तान न्युयोर्कको कुटनीतिक रणभूमिमा

♦ जाहिद हुसेन

पाकिस्तान र भारतबीचको कुटनीतिक लडाई राष्ट्रसंघ महासभाको भेला प्रारम्भसँगै न्युयोर्कतिर सरेको छ । यद्यपि यी दुई मुलुकका नेताहरूले राष्ट्रसंंघ महासभालाई सम्बोधन गर्नैछ, साईडलाईनमा उनीहरूका गतिविधिबाट कुरा आईसक्यो । विराटमञ्चमा सहभागिता इमरान खाँका लागि यो पहिलो अवसर हो, जब कि नरेन्द्र मोदी त्यहाँ पहिल्यै पुगिसकेका छन् ।

पाकिस्तानी प्रधानमन्त्रीको लागि पहिलो कार्य, भारत अधीनस्थ कश्मिरमाथि उसले गरिरहेको कारवाही र मानवअधिकारको उल्लंघनबारे विश्वका नेताहरूको ध्यानाकर्षण गर्नु हो । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको उदासिनतालाई मद्येनजर गर्दै विश्वका नेताहरूमा उल्लेखनीय प्रभाव पारी उनीहरूको बहिरो मौनतालाई तोड्नु पाकिस्तानी नेताको लागि कठिन कुटनीतिक चुनौती हो ।

के सत्य हुनसक्छ भने भारतीय अधीन अन्तरगतका कश्मिरी जनताको दुर्दशाको बारेमा जानकारी व्याप्त भईसकेको छ, तथापि मानव अधिकार संगठनहरूबाट सशक्त प्रतिक्रिया आए पनि अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय उदासिन भईरहेको छ । साथै यो रवैयामा फेरबदल होलाजस्तो देखिन्न, भलै प्रधानमन्त्री (ईमरान खाँ) ले कश्मिरको मुद्दालाई जोडदार रुपमा उठाउनु हुन्छ । हाम्रो कुटनीतिक प्रयत्नसँग यसको कुनै लेनादेना छैन वा कमी छ, बरू वैश्विक शक्ति राजनीतिसँग यसको बढी लेनादेना रहन्छ ।

जहाँ अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प पनि उपस्थित थिए, मोदीले तालीको गडगडाहटका बीच घोषणा गरे, अधीनस्थ कश्मिरलाई गाभ्ने काम उनको सरकारको सबभन्दा ठूलो उपलब्धी हो । मञ्चबाहिरको विरोध उनलाई मतलब भएन । ‘इस्लामिक आतंकवाद’ को हौवा ट्रम्पका साथ राम्रो काम आयो । दुवै नेताहरूबीचको खुसमिजास यसको प्रमाण हो । अप्रत्याशित रुपमा, भारतीयहरूले सो घटना र अमेरिकी राष्ट्रपतिको सहभागितालाई राष्ट्रसंघ महासभा सत्रकै पूर्वसन्ध्यामा कुटनीतिक उथलपुथलको रुपमा देखे ।

कब्जा गरिएको क्षेत्रमा मोदी आफ्नो निर्मम कारवाहीको सम्बन्धमा प्रतिरक्षा गर्ने स्थितिमा नभए तापनि जेमा बढ्ता केन्द्रित भइरहेका छन्, कुरा त्यही हो । भारत विश्व आर्थिक शक्ति भएको र भूराजनीतिक परिस्थितिले मोदीलाई यथेष्ट कुटनीतिक लाभ दिएको छ । त्यति सफलतापूर्वक नभए पनि उनले तात्कालिक समस्याको रुपमा मानवअधिकारका सरोकारहरूलाई चातु¥याईका साथ तह लगाउने प्रयत्न गरेका छन् ।

ह्युस्टनको ¥याली ‘हाउडी मोदी’ ले अमेरिकामा भारतीय प्रवासीहरूको बढ्दो प्रभावलाई प्रदर्शन ग¥यो । त्यो शक्ति प्रदर्शनको मूख्य उद्देश्य धेरैवटा प्रवासी समुहहरूले आयोजना गरेको मोदी विरोधी प्रदर्शनबाट ध्यान तर्काउनु थियो ।¥यालीलाई सम्वोधन गर्दै, जहाँ अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प पनि उपस्थित थिए, मोदीले तालीको गडगडाहटका बीच घोषणा गरे, अधीनस्थ कश्मिरलाई गाभ्ने काम उनको सरकारको सबभन्दा ठूलो उपलब्धी हो । मञ्चबाहिरको विरोध उनलाई मतलब भएन । ‘इस्लामिक आतंकवाद’ को हौवा ट्रम्पका साथ राम्रो काम आयो । दुवै नेताहरूबीचको खुसमिजास यसको प्रमाण हो । अप्रत्याशित रुपमा, भारतीयहरूले सो घटना र अमेरिकी राष्ट्रपतिको सहभागितालाई राष्ट्रसंघ महासभा सत्रकै पूर्वसन्ध्यामा कुटनीतिक उथलपुथलको रुपमा देखे ।

यसै हप्ता राष्ट्रपति ट्रम्पसँग न्युयोर्कमा इमरान खाँको भेट वास्तबमा महत्वपूर्ण थियो । कुनै पनि अमेरिकी राष्ट्रपतिका लागि राष्ट्रसंघ महासभाको साईडलाइनमा विदेशी नेतासँग एक्लाएक्लै भेट वास्तबमा विरलै हुनेगर्छ । त्यसमा पाश्र्ववर्ती सूत्रको कुटनीतिक प्रयास लागेको होला, परन्तु दुई नेताहरूबीचको निजात्मक रसायन पनि एउटा कारक हुनसक्छ । वार्ता हुनुअघिको संयुक्त पत्रकार सम्मेलनले पनि धेरै कुरा प्रतिबिम्बित गर्छ । हाल पनि अफगान मामिला नै हो जो पाकिस्तान सम्बन्धमा ट्रम्पको कार्यकालको परिवर्तन प्रमुख कारक हो । तर ट्रम्पको परिवर्तनशीलतालाई हेर्दा यो कुनै कुनै समय बदलिन सक्छ ।

४५ मिनेट लामो बैठकमा केके भयो स्पष्ट छैन । तर ट्रम्पको तर्फबाट कश्मिरबारे मध्यस्थताको पुनः प्रस्तावउपरको उत्साह एकदमै बेठीक हो । यस्तो खालको प्रस्ताव जो न्युयोर्कमा भयो, पाकिस्तानले घच्घच्याएर वा पाकिस्तानी पत्रकारको प्रश्नको जवाफमा निरपवाद रुपमा आएको छ ।

यस खालको अनायास टिप्पणीभन्दा अलग रहेर पाकिस्तानको विदेशमन्त्री यसलाई कुटनीतिक जीत घोषित गर्न बेर लगाउँदैनन् । उनी यो तथ्यलाई नजरअन्दाज गर्छन् कि यस्तो खालको प्रस्ताव भारतलाई मध्यस्थता स्वीकार हुनुपर्ने सर्तमा आउँने गर्छ । “मैले सहयोग गर्न सक्छु भने म निश्चिय नै गरिहाल्छु” भने ट्रम्पले । “यदि दुवै (पाकिस्तान र भारत) ले चाहन्छन् भने म तयार छु, इच्छा गरिरहेकै छु” उनले थप भने । काश्मिरबारे तेस्रो पक्षको मध्यस्थतालाई स्वीकार नगर्ने भारतको स्थिति एकदमै स्पष्ट छ, र उसको यो दृढता बदल्न कुनै दबाब छैन ।

इमरान खाँ कश्मिर मुद्दाको समाधान नभएमा महाविनास हुने भनी विश्वलाई चेतावनी दिइरहेका छन् । तर पाकिस्तानमा आन्तरिक राजनीतिक कलह र अन्य देशहरूउपर उसको आर्थिक निर्भरताले गर्दा आफ्नो प्रतिरक्षा गर्ने हाम्रो क्षमतामाथि प्रश्न उठेको छ । प्रधानमन्त्री कुटनीतिक लडाईँ त गरिरहेका छन्, तर आन्तरिक राजनीतिक परिस्थितिले हामीलाई त्यति धेरै विश्वस्त बनाउँदैन ।

अझ भनौँ, भारततिर बढ्दो झुकाब भएको अमेरिकाको मध्यस्थताद्वारा पाकिस्तानलाई सहयोग पुग्छ भनेर हामी कसरी मान्न सक्छौँ ? ठीक छ, ट्रम्प प्रशासनले कब्जा गरिएको कश्मिरमा मोदीका कारवाहीलाई मान्यता दिएको छैन, तर अर्कातिर ऊ भारतीय सेनाले मानव अधिकार उल्लङ्घन गरिरहेकोमा चिन्ता व्यक्त गर्न पनि चाहिरहेको छैन । न्युयोर्कमा ट्रम्पले कश्मिरमा हरेकलाई सद्ब्यवहार गरिनुपर्छ भनेको टिप्पणी कश्मिरी जनताको दुर्दशाबारे अमेरिकी चिन्ता हो भनी अर्थ लगाउन एकदमै नसकिने गोलमटोल छ ।

निश्चित रुपमा अमेरिकासँग असल सम्बन्ध हाम्रो लागि महत्वपूर्ण छ, र कश्मिरी जनताको राजनीतिक तथा मानव अधिकारको पक्षमा अन्य विश्व शक्तिहरूबाट समर्थन जुटाउन कुटनीतिक विजयका लागि हामीले आफ्नो मामिलालाई अझ प्रभावकारी तरिकाले अगाडि बढाउनुपर्छ । तर यो धेरै पहिलेदेखि चल्दैआएको कुटनीतिक लडाईँ हो भनी जसले पनि मान्नुपर्छ । निश्चित रुपमा राष्ट्रसंघ महासभाले पाकिस्तानलाई आफ्नो मुद्दा लड्नका लागि अत्यन्त प्रभावकारी मञ्च उपलब्ध गराएको छ । तथापि लाखौँ जनताको मानवअधिकारप्रति भारतको इन्कारीलाई तह लगाउन अन्तर्राष्ट्रिय समुदायलाई मनाउन सकिन्छ भनी कसैले पनि आसा गर्नुहुँदैन । हाम्रा रोजाईहरू सीमित छन् ।

केही वर्षयता राजनीतिक अस्थिरता र आर्थिक असुरक्षाको कारणले पाकिस्तानको कुटनीतिक बर्चश्वमा स्खलन आईरहेको छ । यो जटिल विषयमा राष्ट्रिय संकथन तयार गर्नसमेत सरकार विफल भएको छ । इमरान खाँ कश्मिर मुद्दाको समाधान नभएमा महाविनास हुने भनी विश्वलाई चेतावनी दिइरहेका छन् । तर पाकिस्तानमा आन्तरिक राजनीतिक कलह र अन्य देशहरूउपर उसको आर्थिक निर्भरताले गर्दा आफ्नो प्रतिरक्षा गर्ने हाम्रो क्षमतामाथि प्रश्न उठेको छ । प्रधानमन्त्री कुटनीतिक लडाईँ त गरिरहेका छन्, तर आन्तरिक राजनीतिक परिस्थितिले हामीलाई त्यति धेरै विश्वस्त बनाउँदैन ।

प्रमाणित नै भईसकेको छ, कश्मिरको स्थितिलाई नियन्त्रणमा लिन भारत सक्षम हुनेछैन, बरू बर्बरतापूर्ण सैन्य कारवाहीले स्थितिलाई अझ खराब बनाउनतिर लागेको छ । यो यस्तो लडाईँ हो, कश्मिरी जनताले धेरैवटा मोर्चामा लड्नु परेको छ । निश्चयनै, पाकिस्तानको कुटनीतिक तथा राजनीतिक समर्थन महत्वपूर्ण छ, परन्तु कश्मिरी जनताले आफ्नो संघर्षलाई कसरी चलाउँछन्, त्यसैमा निर्भर गर्दछ । कुटनीतिक प्रयत्न तबमात्र प्रभावकारी हुन्छ, जब अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय, परिस्थितिले ध्यानको माग गरेको महसुस गर्दछ ।

पाकिस्तानी र भारतीय दुवै प्रधानमन्त्रीहरू २७ सेप्टेम्बरका दिन राष्ट्रसंघ महासभालाई सम्बोधन गरेका छन् । त्यहाँ भेला भएका नेताहरू उनलाई सुन्न उत्सुक देखिए । कब्जा गरिएको क्षेत्रमा के भइरहेको छ र संघर्षको खतरा एक ब्यापक टक्करावमा बदलिरहेको छ भन्नेबारे उनीहरू अनभिज्ञ छन् भन्ने कुरा होइन । तै पनि संसारका लागि यसलाई एउटा ठोस मुद्दा बनाउनु प्रधानमन्त्री इमरान खाँका लागि जरुरी थियाे ।

(पाकिस्तानी अंग्रेजी दैनिक ‘डन’ मा सर्वप्रथम प्रकाशित यो आलेखलाई चन्द्रमणि गौतमले स्वतन्त्र अनुवाद गरेका हुन् । लेखक पाकिस्तानी लेखक, टीभी टिप्पणीकार, पत्रकार हुन् । उनी लण्डनको टाइम्स र अमेरिकाको वाल स्ट्रिट जर्नलका लागि पाकिस्तान र अफगानिस्तानका विषयमा पनि रिपोर्टिङ गर्छन् ।)