वर्तमानको अति चलायमान परराष्ट्र नीतिका गतिविधिका खतराहरु

१९ पुष, काठमाडौं । साना मुलुकहरुका लागि लेखिएका कुटनीतिशास्त्रमा शक्तिराष्ट्रहरुलाई आगोको प्रतिकात्मक अर्थमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । यसको अर्थ हुन्छ, धेरै नजिक राखे पोल्छ, धेरै टाढा राखे कठ्याङ्रििन्छ ।

शक्तिराष्ट्रहरुलाई कति दुरीमा राखे ठीक्क ताप प्राप्त हुन्छ त्यसको लेखाजोखा गरी अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई व्यवस्थित गर्ने कार्यलाई साना मुलुकहरुको कुटनीतिक शास्त्रमा कुटनीतिक परिचालन भनिन्छ । शक्तिराष्ट्रहरुबाट ठीक्क ताप प्राप्त गर्ने कार्य र विधिलाई साना मुुलुकहरुको शव्दकोषमा सन्तुलित परराष्ट्र नीति भनिन्छ ।

साना मुुलुकले सन्तुलित परराष्ट्र नीति अवलम्वन गर्न ९ वटा योग्यताहरु प्राप्त गरेको हुनुपर्दछ । सम्यक महत्वाकांक्षा, अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा सीमित चासो, आन्तरिक द्वन्द्वको व्यवस्थापन, उग्र विचारको परित्याग, सभ्य आचरण, आदर्शको पालना, हरेक मुुलुकसँग लक्ष्मण रेखाको व्यवस्था, सौम्यता र प्राज्ञिक सर्वोच्चता ।

अति महत्वाकांक्षी नेतृत्वले जनतालाई अति महत्वाकांक्षी बनाई दिन्छ । अति महत्वाकांक्षी जनताहरु देशभित्र धुव्रीकरणको कारण बन्छन् । यसले देशमा द्वन्द्व र गृहयुद्ध सिर्जना गर्दछ । विश्वका अधिकांश आन्तरिक युद्ध, गृहयुद्ध, अशान्ति र कलहका कारण अति महत्वाकांक्षी नेतृत्वहरु हुन् ।

उग्र महत्वाकांक्षा भईदिंदा विश्वका धेरै मुलुकहरु द्वन्द्वको अन्तहीन भुमरीका फसेका कैयौं उदाहरणहरु छन् । चीन जस्तो विशाल देशका नेता तङ साओ फिङले त पिसफुुल राइज ( शान्तिपूर्वक उदाउने ) नीति लिएका थिए भने साना मुलुकले कस्तो नीति लिनुपर्दछ भन्ने त यसैबाट प्रष्ट हुन्छ । तासमा किट्टी र तीनपत्तिमा सानो दाऊबाट खेलले विकाराल रुप लिएझैं देशभित्रका शक्तिहरुले अति महत्वाकांक्षा लिईदिंदा पहिला एउटा शक्ति सानो स्वरुपमा भित्रिन्छन् ।

त्यसलाई प्रतिसन्तुलन गर्न अर्को शक्तिले अर्को शक्तिलाई निम्ताउँछ । कालान्तरमा शक्ति देशहरुका दाऊहरु पनि बढ्दै जान्छन् । दाऊहरुको बढोत्तरीको प्रतिफल युद्ध, गृहयुद्ध, अशान्ति र कलहको बिऊ रोपिन्छन् । एउटा देशमा युद्ध, गृहयुद्ध, अशान्ति र कलह स्वभावतः विस्तारै छिमेकीतिर पनि सर्दै जान्छ । अफ्रिका, मध्यपूर्व, अफगानिस्तान, पाकिस्तान यही अति महत्वाकांक्षाको शिकार भएको तथ्य जगजाहेरै छ ।

अति महत्वाकांक्षी नेतृत्वले जनतालाई अति महत्वाकांक्षी बनाई दिन्छ । अति महत्वाकांक्षी जनताहरु देशभित्र धुव्रीकरणको कारण बन्छन् । यसले देशमा द्वन्द्व र गृहयुद्ध सिर्जना गर्दछ । विश्वका अधिकांश आन्तरिक युद्ध, गृहयुद्ध, अशान्ति र कलहका कारण अति महत्वाकांक्षी नेतृत्वहरु हुन् । नेतृत्वले बाहिर समानता, सम्पन्नता र स्वतन्त्रताका गुलिया गगनभेदी नाराका पछाडि जनतालाई जे भने हुन्छ सोही आश्वासनमा समाज धु्रवीकृत हुँदा तेश्रो विश्व कहिल्यै नमेटिने द्वन्द्वको भूमरीमा फसेको पाइन्छ ।

जुन समाजमा उग्र नेतृत्व जन्मिन्छ, त्यो समाजको नियति पनि अनन्तकालको द्वन्द्व नै हो । तेश्रो विश्वका अशान्तिको अर्को कारण यो उग्र विचार बोकेको नेतृत्व हो । त्यो दक्षिणपन्थको आवरणमा पनि हुन सक्दछ, त्यो बामपन्थको आवरणमा पनि हुन सक्दछ, जातीयताको आवरणमा पनि हुन सक्दछ र धार्मिक आवरणमा पनि हुन सक्दछ ।

साना मुलुकहरुले सकेसम्म अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा उदाशीन बस्नु नै उत्तम हुन्छ । चर्चामा आउन, मिडियामा छाउन र शक्तिराष्ट्रको नेतृत्वहरुले जस्तो हाउभाऊ गर्न देखासिखीका लागि अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक अखडामा हाम फाल्नु कति खतरनाक हुन्छ भन्ने विषय आजका द्वन्द्वरत मुलुकहरुको विगतको नेतृत्वलाई हेरे पुग्छ । नेतृत्वको अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा चर्चित हुने लहडमा धेरै देशहरु कहिल्यै नरोकिने अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिको भूमरीका फसेको दृष्टान्तहरु राजनीतिशास्त्रीहरुलाई कण्ठ नै छ ।

सीमानाविहीन सम्बन्धले साना मुलुकहरु आफू कहाँ नेर दलदलमा फसीरहेको छु भनेर थाहै नपाई धसीरहेका हुन्छन । शक्ति राष्ट्रसितको सम्बन्धको कुरा आउँदा त्यहाँ धेरै शक्ति राष्ट्रहरु हुन्छन् । एउटा सँगको हिमचिम अर्कोसँगको शुत्रताका रुपमा स्वतः परिभाषित हुन जान्छ । सबै शक्तिराष्ट्रहरुको स्वार्थ पुरा गर्ने हैसियत र स्वतन्त्रता पनि साना मुलुकहरुसित हुँदैन ।

आन्तरिक असन्तुष्टीहरु समयमै सम्वोधन गरिएन भने क्रमश संगठित आक्रोशमा परिणत हुन्छ । ती संगठित आक्रोशहरुको क्रिया र प्रतिक्रिया अहिलेको तेश्रो विश्वका आन्तरिक अशान्तिका कारण हुन् । ती संगठित आक्रोशहरुलाई निसन्देह वाह्य शक्तिबाट पनि मलजल शुरु हुन्छ । तर तेश्रो विश्वको नेतृत्व यहि असन्तुष्टीलाई शुत्रतापूर्ण दृष्टिले हेर्ने गर्दछ । असन्तुष्टीलाई पहिचान गर्ने, समस्या समाधानतर्फ लाने कार्य गर्नु र त्यसबारेमा नेतृत्वलाई सल्लाह दिनु नै ठूलो अपराध मानिन्छ तेश्रो विश्वमा । जब असन्तुष्टीहरु संगठित आक्रोशमा परिणत हुन जान्छ अनि त्यसको समाधानमा प्रशासनिक र सैनिक उपायहरुलाई प्राथमिकता प्रदान गरिन्छ । अनि शुरु हुन्छ रक्तबीज जन्मिने प्रक्रिया जहाँबाट अपवाद बाहेक विश्वका तेश्रो मुलुकहरु एकचोटी फसेपछि उम्किन सकेका छैनन् ।

साना मुलुकहरुले आफूलाई स्थापित गर्ने सैन्य शक्ति, शक्तिराष्ट्रहरुसितको सम्बन्ध, उठवसले हैन । साना मुलुकहरुले आफूलाई निश्चित आदर्श, योग्यता, मूल्य मान्यता र संस्कारबाट स्थापित गर्ने हो । जापान जस्तो शक्ति राष्ट्रले त दोश्रो विश्वयुद्ध पछि आदर्श, योग्यता, मूल्य मान्यता र संस्कारबाट आफूलाई स्थापित गर्यो । एशियामा सिंगापुर र यूरोपका कतिपय देशले यही आदर्श, योग्यता, मूल्य मान्यता र संस्कारबाट आफूलाई स्थापित गरे । साना मुलुकहरुले जसले यो पक्षलाई नजरअन्दाज गरी उत्ताउलो पाराले शक्तिराष्ट्रसितको अति हिमचिममार्फत आफूलाई स्थापित गर्न खोज्दा ती मुलुकहरु पनि कहिल्यै नउम्किने दलदलमा फस्न पुगेका छन् ।

वर्तमान विश्वका अधिकांश साना मुलुकहरुले हरेक शक्ति राष्ट्रहरुसित के के न पाउँला भनेर अति लालसा पाली सीमानाविहीन सम्बन्ध स्थापना गर्न थाल्छन् । ती सीमानाविहीन सम्बन्धले साना मुलुकहरु आफू कहाँ नेर दलदलमा फसीरहेको छु भनेर थाहै नपाई धसीरहेका हुन्छन । शक्ति राष्ट्रसितको सम्बन्धको कुरा आउँदा त्यहाँ धेरै शक्ति राष्ट्रहरु हुन्छन् । एउटा सँगको हिमचिम अर्कोसँगको शुत्रताका रुपमा स्वतः परिभाषित हुन जान्छ । सबै शक्तिराष्ट्रहरुको स्वार्थ पुरा गर्ने हैसियत र स्वतन्त्रता पनि साना मुलुकहरुसित हुँदैन ।

समाजमा जब सौम्यताको स्थानमा उग्रता र प्राज्ञिक प्रभुत्वको स्थानमा उपद्रोवालाहरुको प्रभुत्व स्थापना हुन्छ, त्यत्तिबेला यी उग्र र उपद्रोवालाहरुलाई गोटी बनाई मुलुकलाई खेल मैदान बनाउने खेल शुरु हुन्छ । खाली खोपडीमा जसले जे भरी दिए पनि हो हो भन्ने नागरिकहरु भएपछि एउटा सानो झिल्को डढेलो सरी फैलिन्छ र देश कहिल्यै नटुँगिने युद्धको भुमरीमा फस्न पुग्दछ ।

अनि तानातान शुरु हुन्छ, त्यो तानातानमा देशभित्रका विविधिता, असहमतिहरु पनि प्रयोग हुन थाल्छन् । अनि मुलुक कहिल्यै नउम्किने युद्धको भूमरीमा फस्न पुग्छ । यही पक्षलाई दृष्टिगत गरी स्वीजरल्याण्डले आफ्ना लक्ष्मणरेखाहरु तय गरेको छ तटस्थताको । त्यो व्यवहारमा पनि उसले लागु गरेको र आफ्ना नागरिकहरुलाई पनि त्यही अनुसार प्रशिक्षित गरेको छ । त्यहाँको राज्यसंयन्त्रमा त्यो लक्ष्मणरेखालाई कायम गर्नसक्ने योग्यता राख्ने मानिसहरु छन् ।

तर तेश्रो विश्वमा यस्ता लक्ष्मण रेखाहरु कोरे पनि त्यो अपरिभाषित हुन्छ, त्यसमा जनसमर्थन पनि हुँदैन, जनतालाई त्यसमा प्रशिक्षित पनि गरिएको हुँदैन, त्यसलाई सैद्धान्तिक आवरण पनि दिएको हुँदैन । जसले त्यो लक्ष्मणरेखाको प्रतिपादन गरेका हुन्छन् तिनीहरु आफै त्यसप्रति निष्ठावान पनि हुँदैनन् । अनि लक्ष्मणरेखाको अभाव जुन शक्ति राष्ट्रले जे भनि नि हो जायगा को शैलीमा प्रतिवद्धताहरु व्यक्त गरिन्छन् । जव ती प्रतिवद्धताहरु कार्यान्वयन गर्ने चरणमा पुगिन्छ अनि अन्य शक्तिराष्ट्रहरुको मागलाई पनि संवोधन गर्नुपर्ने बाध्यता आइलाग्छ । अनि हो जायगा हो जायगाहरु बीच टकराव शुुरु हुन्छ । जसको अन्तिम परिणति कहिल्यै नउम्किने द्वन्द्व हो । तेश्रो विश्वका अधिकांश द्वन्द्व पछि हो जाएगा प्रवृत्तिको ठूलो हात रहेको छ ।

जब आम समाजलाई सौम्य बनाइदैन र जब साना मुलुकहरु प्राज्ञिक सर्वोच्चता र प्रभुत्व स्थापित गर्ने दिशामा जाँदैनन् तबसम्म साना मुलुकहरुका आदर्श र मान्यताहरुले कुनै अर्थ राख्दैन । समाजमा जब सौम्यताको स्थानमा उग्रता र प्राज्ञिक प्रभुत्वको स्थानमा उपद्रोवालाहरुको प्रभुत्व स्थापना हुन्छ, त्यत्तिबेला यी उग्र र उपद्रोवालाहरुलाई गोटी बनाई मुलुकलाई खेल मैदान बनाउने खेल शुरु हुन्छ । खाली खोपडीमा जसले जे भरी दिए पनि हो हो भन्ने नागरिकहरु भएपछि एउटा सानो झिल्को डढेलो सरी फैलिन्छ र देश कहिल्यै नटुँगिने युद्धको भुमरीमा फस्न पुग्दछ ।

राजा महेन्द्रको स्वर्गारोहण पश्चात् नेपालमा शक्तिराष्ट्रहरुलाई कति दुरीमा राखे ठीक्क ताप प्राप्त हुन्छ भन्ने योग्यता राख्ने मानिसहरु राज्यसंयन्त्रमा छ्रैनन् र त्यस्ता मानिसहरु तयार गर्ने चासो पनि कसैलाई छैनन् । नेपाललाई विश्वमा परिचय स्थापित गराउने भन्दै शक्तिराष्ट्रहरुसित लक्ष्मणरेखाविहीन सम्बन्ध स्थापित गर्ने जुन उन्माद नेपालको राज्यसंयन्त्रमा सवार भएको छ त्यसले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिको क्रिडास्थल बनाउने छ ।

जो सँग पनि म तिमै हुँ, भई हाल्छ नि, म गरी हाल्छु नि भन्दै विदेश भ्रमणको निम्तोको आशामा परिचालन हुने कुटनीतिक सक्रियताले मुलुकलाई स्थापित हैन भड्खालोमा पुर्ने देखिन्छ । राणाकालमा सकेसम्म पृथक रहने विदेश नीति लहडमा लिएको विषय थिएन जो आजका उपवुर्जुकहरु राणाहरुले गलत गरे भनेर उपदेश दिईरहेका छन् । जसले जे शव्दावली प्रयोग गरे पनि नेपाल दुई ढुँगाबीचको तरुल हो । तरुलले प्वाल खोज्दै आफूलाई सहतमा ल्याउँछ र नरम नरम स्थानमा आफ्नो गानो फलाउँदै जान्छ । हामीले पनि सोही अनुसार आफूलाई जोगाई राख्ने हो । त्यहीभित्र आफुलाई चम्काउने हो र प्वालहरु खोज्दै सतहमा आउने हो । जान्ने हो भने दुई ढुँगा बीच थुप्रै प्वालहरु र नरम भागहरु छन् जसको उपयोग गर्ने कला माथि भनिए झैं राजा महेन्द्रको स्वर्गारोहण पछि नेपालमा कम हुँदै अहिले त लगभग शून्यमा झरिसकेको छ ।

ती प्वालहरु र नरम भागहरु पहिल्याउँदै नेपालको अस्तित्वलाई नयाँ उचाई प्रदान गर्ने हो भने नेपालको नेतृत्वले उल्लेखित सिद्धान्तहरुलाई इमान्दारितापूर्वक परिपालना गर्न सक्नु पर्दछ । जसमा (१) सम्यक महत्वाकांक्षा, (२) अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा सीमित चासो, (३) आन्तरिक द्वन्द्वको शान्तिपूर्ण व्यवस्थापन, (४) उग्र विचारको परित्याग, (५) सभ्य आचरण, (६) आदर्शको पालना, (७) हरेक मुुलुकसँग लक्ष्मण रेखाको व्यवस्था, (८) सौम्यता र (९) प्राज्ञिक सर्वोच्चता पर्दछन् ।