नेता, नेतृत्व र मुलुकको यथार्थता

♦ यज्ञप्रसाद भट्टराई

मुलुकले राजनीतिक परिवर्तन पछि केही न केही सकारात्मक परिवर्तनको आशा राखेकै हुन्छ । जसको आभास राजनीतिक दल र तिनले चलाएका सरकारहरुबाट स्पष्ट रुपमा देखिने गरि गरिएका कामहरुले प्रष्ट पार्ने गर्छ । बहुदलीय ब्यवस्थामा जनताले ब्यक्तिलाई भन्दा पार्टीलाई आफ्नाे शक्तिको रुपमा हेर्छन् र तिनै पार्टीलाई जनमत प्रदान गर्छन् ।

तर पटक पटक जनमत प्राप्त गरेका राजनीतिक दलहरुबाट जनतामा केही सकारात्मक परिवर्तनको आभाष दिलाउन सकिएन भने जनतामा ब्यवस्था प्रति नै बितृष्णा पैदा हुनु स्वभाविकै हो । मुलु्कको शासन ब्यवस्था दशकै पिच्छे परिवर्तन भएपनि जनताले ब्यवहारमा त्यस्तो परिवर्तनको आभाष भने पाउन सकिरहेका छैनन् । परिवर्तनको अनुभूति देख्न पाएका छैनन् ।

नेताहरुमा उग्र राष्ट्रवादका चर्का नारा र एकले अर्कालाई सिध्याउने पारा बाहेक कुनै दर्बिलो परिवर्तनको चित्र देखिदैन । ब्यवस्था परिवर्तनसँगै नीतिमा परिवर्तन हुनुपर्ने हो । नीतिसँगै कार्यशैलीमा परिवर्तन हुनुपर्ने हो । नेतृत्वको आचरणमा परिवर्तन हुनुपर्ने हो । राजनैतिक दल र तिनका अन्य सहयोगी अंगहरुको कार्यशैली र संस्कारमा परिवर्तन हुनुपर्ने हो । बिकास निर्माणका कामले तीब्रता पाउनु पर्ने हो । भ्रष्टाचार बिरुद्धको शुन्य शहनशीलताका बिषयहरुमा परिणाम देखिने गरि जनतामाझ आउनु पर्ने हो । निमुखालाई न्याय र अपराधीलाई दण्ड सजायको ब्यवस्था भएको देखिनु पर्ने हो ।

तर अहिलेसम्मको अवस्था बिश्लेषणले के यस्तो अनुभूति र परिणाम देखाएका छन् त ? एक स्वतन्त्र र देशभक्त नागरिकको तर्फबाट यसको उत्तर सकारात्मक आउने आशा कमै छ तर दलका झोले र भोली कुनैबेला झुक्किएर भए पनि कुनै पद पाईएलाकी भनेर बसेका नबोल्नेहरुबाट भने प्रतिकारात्मक जवाफ आउनुलाई अन्यथा मान्न सकिन्न ।

जनताले चाहेको ब्यवस्थामा जनताले ल्याएको ब्यवस्थामा जनता नै त्राहिमाम हुनुपर्ने अवस्था सृजना हुदैं जानुले नेपालमा राजनीतिक स्थिरता अझै पनि प्राप्त हुन नसकेको झल्को देखिन्छ । दलहरु र दललाई नेतृत्व गर्ने दलका नेताहरु अहिले माहुतेबाट फुत्किएको हात्ती झै भएको देखिन्छ । जसले जत्ति बिगार गरे पनि श्री गणेशजी आफ्नाे बाटो लिएर जाउ भन्नु पर्ने अवस्था सृजना हुदै गईरहेको छ ।

मुलुकमा हुने राजनीतिक परिवर्तनहरुमा जनता मुलुकको दिगो समृद्धि र बिकासका लागि परिवर्तनका बिभिन्न खाले आन्दोलनमा सहभागी हुने गर्दछन् । राजनीतिक दलहरुलाई साथ दिएर नागरिकले आफ्नाे भूमिका पूरा गर्छन् तर राजनीतिक दलहरुले र तिनका नेतृत्वकर्ताहरुले त्यसलाई आफु सिढी उक्लने माध्यमको रुपमा मात्र प्रयोग गर्ने गरेको पाईन्छ । आन्दोलनले नयाँ जोश, जाँगर र भरोसा योग्य नेता उत्पादन गर्छ र तिनीहरुबाट मुलुकको समृद्धि र बिकासमा पहल कदमी होस् भन्ने चाहान्छन् ।

जनता सधैं राजनीति गरिरहन सक्दैनन् । कुनै ठूलो राजनीतिक परिवर्तमा सहभागी भएपछि उनीहरुले नेतृत्वलाई अधिकार प्रत्यायोजन गर्दछन् । चाहे त्यो निर्वाचनमार्फत होस् वा अनै कुनै माध्यमबाट होस् । तर नेपाली जनताले २०४६ सालमा, २०५२ देखि २०६२ सम्म र २०६३ सालमा ठूलाठूला परिवर्तनकारी आन्दोलनहरुमा दलहरुलाई साथ दिए । जनताको साथ र संघर्षबाट निरंकुशता ढल्यो तर दलहरुका नेताहरुको निरंकुश सोच ढलेन । ब्यवस्था परिवर्तन भयो तर दलहरुको आचरण परिवर्तन भएन ।

जनताले चाहेको ब्यवस्थामा जनताले ल्याएको ब्यवस्थामा जनता नै त्राहिमाम हुनुपर्ने अवस्था सृजना हुदैं जानुले नेपालमा राजनीतिक स्थिरता अझै पनि प्राप्त हुन नसकेको झल्को देखिन्छ । दलहरु र दललाई नेतृत्व गर्ने दलका नेताहरु अहिले माहुतेबाट फुत्किएको हात्ती झै भएको देखिन्छ । जसले जत्ति बिगार गरे पनि श्री गणेशजी आफ्नाे बाटो लिएर जाउ भन्नु पर्ने अवस्था सृजना हुदै गईरहेको छ ।

राजनीतिक परिवर्तन भनेको मौजुदा ब्यवस्थाले जनताको चासो र सरोकारका बिषयहरुलाई सम्बोधन गर्न सकेन भनेर बैकल्पिक रुपमा दलहरुले दिएका बाचा, गरेका घोषणा र जनताका माझमा गरेका अलिखित संझौताहरुका आधारमा आम नागरिकको जनदवावका कारण हुने परिवर्तन हो । यसरी गरिएको परिवर्तन पछि जनताको चासो सधैं असल शिक्षा, सर्वशुलभ स्वास्थ्य सेवा, पूर्वाधार बिकास, छिटो छरितो र सर्वशुलभ काम, निश्पक्ष न्यायिक निरुपण र निश्पक्षतामा रहेको हुन्छ । सरकार जनताको अभिभावका रुपमा रहोस् र सबै नागरिकलाई समान अवसर र समान न्याय प्राप्तिको अवसर मिलोस भन्ने अपेक्षा राख्नु स्वभाविकै हो ।

तर नागरिकले आफुले पुरा गर्ने कर्तब्य पूरा गर्दै जाने तर सरकारले आफ्ना जिम्मेवारीहरु बिर्सदै जाने परिपाटीको विकास भयो भने नागरिकमा सरकार प्रतिको बितृष्णा बढेर जान्छ । यसले कुनै पनि दिन ठूलो प्रतिशोधको आगो दन्किदैन भनेर भन्न सकिदैन ।

जनता कहिल्यै पनि नेता बन्न चाहदैनन् । कर्मचारी बन्न चाहदैनन् । उनीहरु मात्र नागरिक बन्न चाहान्छन् । देशको बिकास होस् । आफ्ना सन्ततीले आफुले जस्तो दुःख गर्नु नपरोस् । मुलुक समृद्ध बनोस् भन्ने नै नागरिकको चाहना रहेको हुन्छ । यसका लागि सरकारले घोषणा गरेका योजनाहरु निर्वाध रुपमा सञ्चालन हुन र यसले मुलुकको बिकासमा टेवा पुर्याओस भन्ने नै नागरिकको राज्यबाट अपेक्षा रहेको हुन्छ ।

राज्यलाई तोके बमोजिमको कर तिरेपछि राज्यले पनि शिक्षामा सर्वशुलभता र निशुल्कताको ग्यारेण्टी गरोस्, स्वास्थ्य सेवामा सरकारका कार्यक्रमहरु घोषणा गरे बमोजिम लागू होस् । पूर्वाधार बिकासमा जनताको सहभागितामा बृद्धि होस् । निमुखाले न्याय पाउन, अन्याय र अत्याचारको अन्त्य होस् । मुलुकमा अमनचयन कायम होस् भन्ने चाहना राख्नु नागरिकको अधिकार बन्न जान्छ । तर नागरिकले आफुले पुरा गर्ने कर्तब्य पूरा गर्दै जाने तर सरकारले आफ्ना जिम्मेवारीहरु बिर्सदै जाने परिपाटीको विकास भयो भने नागरिकमा सरकार प्रतिको बितृष्णा बढेर जान्छ । यसले कुनै पनि दिन ठूलो प्रतिशोधको आगो दन्किदैन भनेर भन्न सकिदैन ।

जनताले मुलुकको सर्वाङ्गीण बिकासका लागि ठूला ठूला राजनीतिक परिवर्तनमा भाग लिन्छन् । जन अभिमतद्धारा दलका प्रतिनिधिहरुलाई कानून निर्माण गर्ने स्थानमा (संसद) पठाउछन् । सरकार बनाउछन् र सरकार चलाउने अधिकार दिन्छन् । सरकारलाई दैनिक कार्यसञ्चालन र बिकासका गतिबिधिहरु सञ्चालन गर्न सरकारले तोकिदिएको कर तिर्छन् । आफैले बनाएका सरकारका कानूनहरुको पालना गर्छन् । यथार्थमा जनताले आफ्नाे जिम्मेवारी निष्पक्ष र ईमान्दारीपूर्बक पूरा गरेका हुन्छन् । यसको बदलामा सरकारबाट पनि सोही अनुरुपको काम होस भन्ने आशा पनि राख्दछन् ।

जनताकै करबाट आफ्नाे जीवन गुजारा चलाउने कर्मचारी तथा हाकिमहरु एसीजडित कोठामा घुम्ने कुर्सीमा बस्छन् भने जनता तातो घाममा लाईन लागेर कर तिर्छन् । सरकार कर तिर्ने दिनको घोषणा गर्छ र समय सीमाभन्दा एक दिन पनि चुक्यो भने करमाथि जरिवाना थोपर्छ । यसलाई सरकार र त्यसका सम्बद्ध कर्मचारी आफ्नाे बहादुरी सम्झन्छन् ।

सरकार त्यस्तो चीज हो जसले जनताका आवाजलाई सुन्ने, मनन गर्ने, विश्वास गर्ने र लागू गर्ने क्षमता राख्दछ । जनताबाटै चुनिएर गएका जनताकै प्रतिनिधिहरु जनताकै सरोकारका बिषयहरुमा सत्तामा पुगेपछि अन्जान देखिदै जाने प्रकृति भने नेपालमा धेरै अगाडिदेखि नै बिकास हुदै आयो । सत्तामा जान झुठा आश्वासन र सपनाका पोका बाँडेर जनतालाई मूर्ख बनायौं भन्ने अदुरदर्शी नेताका कारण मुलुकले गतिलो परिवर्तनको महशुुस गर्न भने सकेन ।

जनताको चासो बिकास र समृद्धि भए पनि नेताको चासो आफ्ना आसेपासे र चम्चागिरीलाई चित्त बुझाउनमै खर्च गर्नुपर्ने अवस्था झाङ्गिदै जाँदा जनताका तमाम सपनाहरुमा तुषारापात पर्न थाल्यो । तैपनि जनताले कहिले सुनपानीले छर्किने त कहिले आकाशबाट बर्षिने पानीले झै बिग्रिएका र कुहिएका नेताहरुलाई चोख्याउदै र पखाल्दै गए । यसले गर्दा नेता र नेतृत्व जनता र देशप्रति थप जिम्मेबार र सृजनशिल हुन सकेनन् । जसको फलस्वरुप मुलुक सधैं अधोगतितर्फ अगाडि बढदै गयो ।

नेपाल यस्तो मुलुक हो जहाँ जनताकै करबाट आफ्नाे जीवन गुजारा चलाउने कर्मचारी तथा हाकिमहरु एसीजडित कोठामा घुम्ने कुर्सीमा बस्छन् भने जनता तातो घाममा लाईन लागेर कर तिर्छन् । सरकार कर तिर्ने दिनको घोषणा गर्छ र समय सीमाभन्दा एक दिन पनि चुक्यो भने करमाथि जरिवाना थोपर्छ । यसलाई सरकार र त्यसका सम्बद्ध कर्मचारी आफ्नाे बहादुरी सम्झन्छन् ।

लाग्छ, सरकारसँग जनताको समस्या र अप्ठ्याराहरुलाई अनुभूति गर्ने शक्ति नै छैन । समयमा कर तिर्नु आम नागरिकको कर्तब्य हो यसलाई जनताले तातो घाम नभनी, बर्खे झरि नभनी आफु खाईनखाई पुरा गर्छन् । सके कमाएर तिर्छन् नसके ऋण काढेर तिर्छन् । तिर्नु उसको जिम्मेवारी हो तिर्छन् । तर सोही करबाट सरकारका तर्फबाट जनताका लागि भनेर बन्ने योजनाहरु दलका आसेपासे नव ठेकेदारका रुपमा उब्जिएका दलका कार्यकर्ताहरुले नै लिएका जिम्मेवारीहरु समयसीमा भित्र पुरा गर्यो कि गरेन भनेर सरकार कहिल्यै हेर्दैन । समयसीमा भित्र लिएको कामको जिम्मेवारी पुरा नगर्ने ब्यक्ति, संस्था वा कम्पनीलाई दण्डित तथा जरिवाना गर्ने हिम्मत भने सरकारसँग छैन ।

यसको यहि निष्कर्ष हुनसक्छ या त सरकार यी निकायसँग डराउछ या त सरकार यी निकायसँग चुकेको छ, बिकेको छ । अहिलेको अवस्थामा देश सरकार र पार्टीको गतिबिधिहरु हेर्दा लाग्छ ठेकेदारले पार्टी चलाएको छ । पार्टीले सरकार । ठेकेदारले चलाएको पार्टी र ठेकेदारसँग बिकेका नेता रहुञ्जेल देशमा सुशासन कायम हुन सक्दैन भन्ने दर्बिलो उदाहरण पेश गरिसकेका छन् दलका नेताहरुले ।