एस बैंक नाे बैंक हुनुकाे कारण र नेपालका बैंकले लिनुपर्ने शिक्षा

♦ मनोज ज्ञावाली

एस बैंक लिमिटेड, सन २००४ मा कारोबार शुरु गरेर १६ बर्षको संचालन अवधिमा ११ सय भन्दा बढी शाखा संजाल, १९ सय भन्दा बढी ATM, १९ हजार भन्दा बढी कर्मचारीहरूका साथ भारतको २८ वटा प्रदेश र ९ वटा टेरिटोरीमा व्यवसाय विस्तार गर्दे देशको चौथो ठूलो निजी क्षेत्रकाे बैंकका रुपमा स्थापित भयो । बैंकले गतबर्ष सम्ममा भारू २१ सय अरब निक्षेप संकलन गरि भारू २२ सय ५० अरबको कर्जा प्रवाह गर्यो । वासलातको आकार भारू ३४ सय ५० अरब नाघ्यो ।

सन् २०१८- १९ को वित्तीय विवरणमा भारू ५.१ अरब पुँजी हुँदै गर्दा शेयर प्रिमियम भारू ११९ सहित बैकको संचिती तथा रिजर्ब रु.२७२ अरब पुगेको थियो । बैक शुरु गर्दा बैक संचालनको जिम्मा बैकका संस्थापक मध्येका एक राणा कपुरले प्ररबन्ध संचालक र सीईओकाे जिम्मेवारी लिएका थिए भने संस्थापक अशोक कपुर संचालक समितिको अध्यक्षको रुपमा थिए । सीईओ राणा कपुरको निरन्तरता भारतीय रिर्जव बैंकले हस्तक्षेप गर्दा जनवरी २०१९ सम्म मात्र रह्यो । बैंककाे संचालक समिति राणा कपुरलाई अझै थप ३ बर्ष नै सीईओकाे रूपमा निरन्तरता दिन चाहन्थ्यो तर संस्थागत सुशासनको कारण देखाई भारतीय रिर्जव बैंकले उनको अवधि जनवरी २०१९ सम्म मात्र गरिदियो र रवनीत गिल नयाँ सीईओको रुपमा नियुक्त भए । यसबर्ष नै बैकले रु १५ अरब भन्दा बढी नोक्सानीसहितको वित्तीय विवरण प्रकाशित गर्यो ।

कुनैबेला रु.२ प्रतिशेयर अंकित मूल्यको शेयरबजार मुल्य रु.४०० भन्दा माथिसम्म पुग्यो जो अहिले एकैदिनमा ५६% सम्मले घटेर रु.१६ मा आईपुगेको छ र अझै कारोबार भएमा घट्ने क्रममा छ। भारतीय रिर्जव बैंकले ब्यबस्थापनको जिम्मा लिईसकेको छ भने रु.१० प्रतिशेयरमा थप पुँजी लगानी गर्न एसबीआईसँग कुरा चल्दैछ । ग्राहकहरुलाई प्रति महिना रु.५० हजारको सीमामा मात्रै नगद निकाल्न सक्ने व्यबस्था गरिएको छ र उक्त सीमा विशेष प्रयोजनको लागि रु.५ लाखसम्म गरिएको छ । मुडीजले एस बैंकको क्रेडिट रेटिङ B2 बाट घटाएर CAA3 गरिसकेको छ । यसको असर समग्र स्टकमार्केट परिरहेकाे छ ।

एकाएक व्यवसाय विस्तारमा आक्रामक बनेर अघि बढेको बैंक जुन बैंक अफ अमेरिकाको १६ बर्ष भन्दा बढी अनुभव भएका र थुप्रै अन्तर्राष्ट्रिय एक्सपोजर पाएका बैंकरको हातमा थियो,तर कसरी यो अबस्थामा आईपुग्यो । केन्द्रिय बैंकको अनुसन्धान जारी नै छ तर निम्नकारणहरु प्रष्ट देखिन्छन:-

१. बजारको भन्दा अत्याधिक व्यवसाय बृद्दिको होड:

राणा कपुरले अरु सबै बैंकहरु पुरातन शैली मै व्यापार गरिरहेको बेला ‘आक्रामक रणनीति’ को साथ अघि बढे । यदि सबै बैंकहरुले ‘ No’ भनिसकेपछि पनि Yes बैंकले ‘Yes’ भनेर कर्जा दिन्छ भन्ने कुरा भारतीय कर्पोरेट सेक्टरमा (indian corporate sector) मैं चर्चामा आयो । एकपटक रु ३.५ अरबसम्म पनि कसैले नपत्याएको एउटा मध्यमस्तरको पानीजहाज (mid size shipping) कम्पनीलाई १० प्रतिशत सेवा शुल्क लिएर रु.५ अरब कर्जा एस बैंकले दियो । यो एउटा प्रतिनिधि घटना मात्रै हो । यस्ता थुप्रै कर्जा प्रवाह भए जहाँ २ दखि ३ प्रतिशत सर्भिस चार्च र महंगो ब्याजमा गएका कर्जाहरुको कारण बैंकको व्यापार र नाफा तत्काललाई त धेरै बृद्दि भयो । सीईओ राणाको पनि खुब तारिफ भो, शेयर बजारमा शेयरको मुल्यमा पनि साह्रै उछाल आयो तर अहिले यहि कुरा समस्याको मुख्य जड भएर बैंकलाई डुबाउने कारण बन्दैछ । IL&FS, Dewan Housing, CG Power, cox & Kings,ADAG, Essar Shipping, Mcleod Russel, Relliance Group, Jet Airways, Cafe Coffee Day जस्ता कम्पनीको कर्जा बैंकलाई यो अबस्थामा पुर्याउने कारक बन्न पुगे ।

२. बढ्दो NPA र NPA ब्यबस्थापनको तरिका:

एस बैंकले छिट्टै बृद्धि लिनको लागि कर्पोरेट कर्जा (corporate loan) लाई फोकस गर्यो र बढाउदै लग्यो । कर्जाको ६५% भन्दा बढी अंश ठूला कर्पोरेट कर्जाको भयो । कर्जाको ब्याज चुक्ता नहुँदा पनि थप कर्जा प्रवाह गर्दै बैकले NPA को रिपोर्टिङ १ % को हाराहारी मै गरिरह्यो । यस्तो कसरी सम्भव भईरहेको छ भन्दै गर्दा राणा कपुरको जवाफ हुन्थ्यो कि “We have Three Eyed Principle focusing in :relationship, product and risk so we get early warning signal to manage account” ।

सन् २०१६ पछि भारतीय रिर्जव बैंकले CRILC शुरु गर्यो जसमा सबै बैंकहरुले रु.५ करोड भन्दा माथिको कर्जा तथा सुविधा रिपोर्ट गर्नुपर्ने भयो । यस ब्यबस्थासँगै एस बैंकलाई कर्जा ब्यबस्थापनमा अलि असहजता भयो । बैंकले यतिबेला हाराहारी रु ७.५ अरबको खराब कर्जा देखाएको छ तर  यथार्थतामा रु ५० अरबको हाराहारी हुनुपर्थो भन्ने अनुमान गरिएको छ । सन् २०१८-१९ मा बैकले NPA रु. ७८.८ अरब देखायो भने RBI ले रु.१११ अरब भन्दा बढीको NPA रिपोर्ट गर्न लगायो । रु. १७१ अरब भन्दा माथिको NPA त september 2019 मै बैंकले देखायो । यसरी बढ्दो NPA बैकको समस्याको मुलकारण रह्यो ।

३. प्रोमोटरहरुको आन्तरिक कलह:
बैंकका अध्यक्ष अशोक कपुरको 2008 को मुम्बई आतंकवादी हमलामा मृत्यु भएपछि राणा कपुरको पुरै एकलौटी निर्णयहरु चल्न थाल्यो । अशोककी पत्नीले छोरीलाई संचालक समितिमा पठाउन चाहन्थिन तर राणाले यो कुरा हुन दिएनन अनि यो मुद्दा अदालतसम्म पुग्यो र आखिर अदालती निर्णयपछि उनी संचालक समितिमा आईन । यो आपसी झगडा पनि बैंक ओरालो लाग्नुको कारणको रुपमा रह्यो ।

४.संस्थागत सुशासन:
राणा कपुरको एस बैंकमा ५.५ % भन्दा बढी संस्थापक शेयर होल्डिङ थियो र सबै शेयर धितो मै राखिएको थियो । पछि उनले यो सबै शेयरहरु बिक्री गरे। बैंकको कारोबारमा उनी हावी हुँदै गए र जे बोल्यो त्यहि निर्णय हुन थाल्यो चाहे त्यो ठूलो कर्जा दिन होस या NPA व्यबस्थापनमा होस । कुनै ब्यबस्थापकले उनले भने अनुसार काम नगरेमा sms बाटै ब्यबस्थापकलाई निकालिएका उदाहरण धेरै छन भनिन्छ ।

एस बैंकलाई RBI ले fund transfer मै regulatory non complaince को कारण रु.६ करोड जरिवाना गर्यो । संस्थागत सुशासनको अबस्था हेरेर नै RBI ले January 2019 मै राणा कपुरलाई सीईओबाट बाहिरिन भन्यो । संस्थागत सुशासनको समस्या ३-४ बर्ष पहिले PMC Bank को crisis सँगै एस बैंकमा पनि थियो तर न बैंकको संचालक समिति न त RBI नै समयमा चनाखो हुन सक्यो।

५.तरलता तथा पुँजीकोष ब्यबस्थापनमा समस्या:
संस्थागत सुशासनको नराम्रो अबस्था, आन्तरिक किचलो र ठूलो खराब ॠणहरुको आशंकाको कारण बैंक नोक्सानमा गएपछि थप पुँजी लगानी थप्न लगाउनको लागि Microsoft देखि अन्य लगानीकर्ताहरुसँग गर्न खोजिएका सम्झौताहरु कार्यान्वयनमा आउन सकेनन् । जसको कारण पूँजीकोष र तरलता ब्यबस्थापन असहज हुदै गयो । Institutional placement मार्फत August 2019 मा रु ४६.२ करोडको पुँजी जारी गरेपश्चात बैंकले थप पूँजीको लागी लगानीकर्ता खोज्न सकेन ।

यसबाहेक सरकारको demonetization को कारण पनि बैंकलाई आफूले धितोमा राखेका सम्पत्तिहरुलाई तरल सम्पत्तिमा परिवर्तन गर्न गाह्रो पर्यो र तरलतामा समस्या पर्दै गयो । RBI ले पनि प्रारम्भिक आकडाहरुको आधारमा समय मै यो बैंकको व्यबस्थापन तथा बैंकको कर्जाको गुणस्तरमा review नगरेकै देखिन्छ।

भारत सरकारले अहिले एसबीआईका पुर्व CFO प्रशान्त कुमारलाई Administrator को रुपमा नियुक्त गरेर बैंकको restructuring मा काम शुरु गरिसकेको छ। सरकारले ३० दिनभित्र बैंकमा थप पुँजी लगाउने या अरु कसैसँग गाभ्ने निर्णय गर्नेछ।

यसबाट लिनुपर्ने शिक्षा:
१. Aggresive business growth र नाफाको लक्ष्यलाई मात्रै पछ्याउँदा समय लाग्न सक्छ तर दुर्घटना पक्कै हुन्छ । बैक संचालनमा तरलताको भुमिका धेरै ठूलो हुन्छ । Liquidity matching लाई review गरिरहनु पर्दछ । नेपालमा पनि संस्था राम्रो या वाहवाही पाउन ब्यबसाय बृद्दि, नाफा बृद्दि र कम NPA मै जोड देखिन्छ । qualitative Analysis गरेर न पत्रकारले लेख्ने न त बजारले नै देख्ने अबस्था छ । विचार गर्नुपर्छ ।

२.NPA लुकाएर व्यबस्थापन गर्नाले पछि गएर सम्हाल्न नसकिने गरि बिस्फोटन हुन्छ यसर्थ बैंक ब्यबस्थापनले NPA लुकाउने भन्दा disclose गरेर जतिसक्दो छिटो समाधानतर्फ लाग्दा नोक्सान कम हुन्छ।

३. जुन संस्थामा एकजना मान्छेको मात्रै हालीमुहाली चल्छ त्यहाँ संस्थागत सुशासन कमजोर हुने सम्भावना अत्याधिक हुन्छ। यस्ता संस्थाहरुलाई केन्द्रिय बैंकले सुक्ष्म निगरानीमा राखेर सुपरिवेक्षण गरिरहनु पर्ने हुन्छ। प्रभाव तथा दबाबमा पर्नु हुदैन।

४.कमजोर संस्थागत सुशासन भएको संस्था लामो अवधि टिक्न सक्दैन। कुनैबेला हाईहाई भएतापनि आखिर यस्तो संस्थाले ग्राहक, शेयरधनी, नियामक निकायदेखि सरकारलाई सम्म तनाव दिन्छ।

५. ब्यबस्थापन या ठूला शेयरधनीहरु बीच तालमेल नभइ तनाव र आपसी मनमुटावको साथ अघि बढिरहेका संस्थाहरु लामो समय आफ्नो लक्ष्य अनुसार टिक्न सक्दैनन।

६.बैक तथा बित्तीय संस्थाहरुको समस्याको अन्तिम अबस्थामा शेयरधनीहरु जिम्मेवारीबाट बाहिरिन्छन या केही गर्न नसक्ने अबस्थामा पुग्दछन अनि जिम्मेवारी नियामक निकाय र सरकारले लिनुपर्ने हुन्छ यसर्थ राम्रो अवस्थामा चल्दै गर्दा यस्ता संस्थाहरुले नाफा मात्र नहेरी सरकारको लक्ष्य प्राप्तिमा सहयोगी भुमिका खेल्नु पर्दछ। नियमनकारी निकायका निर्देशनलाई मर्मको हिसाबले बुझेर काम गर्नुको सट्टा तोडमरोड गरेर अघि बढ्न खोजेमा बैंकहरु डुब्ने बाटोतिर लागे भनेर बुझ्नु पर्दछ।
(नोट: उल्लेखित रकम रु. ले भारतीय रुपियाँ जनाउछ)

(लेखक ज्ञावाली ज्योति विकास बैंकका सीईओ हुन् । प्रस्तुत लेख उनको फेसबुक वालबाट साभार गरिएको हो ।- सम्पादक)