कोरोनाले फर्काएको चेत

♦ गणेश केसी, अधिवक्ता

२५, चैत्र, काठमाडौं । कोरोना भाइरसको संत्राशले सारा विश्व त्राही त्राहीको स्थितिमा छ । महाशक्ति अमेरिकालगायत कहलिएका देशको हालत भिजेको बिरालो जस्तो भएको छ । लगभग ७५ हजार मानिसको इहलीला नै समाप्त भईसकेको छ, यही महामारीका कारण । संसारको आधाभन्दा बढी भूभाग लकडाउनमा छ । मान्छेका दैनिक जीवन नै कष्टप्रद छ । यति हुँदापनि आशाको दियो भने निभेको छैन । यो महामारीलाई मानव जातिले अवश्यपनि पराजित गर्ने छ । केही धैर्य गरौं, कोरोना भाइरसले पक्कै घुँडा टेक्ने छ ।

कोरोना भाइरसको कहरले ठूलै नोक्सानी भएको धेरैको बुझाई हो । तर यसका केही राम्रा पाटा पनि छन् वा रहेछन् भन्नेतर्फ हामीले चर्चा गर्ने प्रशस्त ठाउँ भेटिएको छ । भनिन्छ नि, संसारमा हरेक पक्षका दुई पाटा हुन्छन्, राम्रो अनि नराम्रो । यो दर्शनले कोरोना प्रसंगमा समेत काम गरेको छ । हिन्दूहरुको पवित्र भागवत गीतामा भगवान श्रीकृष्णले भन्नु भएको छ– जब जब यो धर्तीमा अन्याय र अत्याचारले सीमा नाघ्छ अनि म एउटा अवतार लिएर आउने छु र त्यसको नाश गर्ने छु । नभन्दै मानव जातिले अहिले प्रकृतिको चरम दोहन गरेको छ । जसले गर्दा यो चराचर भूमण्डलमा एकथरिले शासन गरेका छन् , अर्काथरि शासित हुनुपरेको छ । हरेक प्राणीको अस्तित्व उत्तिकै हुन्छ ।

इको सिष्टममा चलेको छ यो संसार । हरेक प्राणीको आफ्नै महत्व र योगदान छ पृथ्वीलाई जोगाउन । तर मानव जातिले आफ्नो मात्र पेवा ठाने पृथ्वीलाई । त्यसैले मानिसलाई प्रकृतिप्रति प्रेमभाव जगाउन श्रीकृष्ण नै कतै कोरोनाको रुपमा प्रकट भएका त होइनन् ? झट्ट सुन्दा ठट्टा लागेपनि यसको गहिरो अध्ययनले केही न केही अर्थ राखेकै हुन्छ । अझ हामी त धर्म, संस्कार र परम्पराको पक्षमा अटल हुने वर्गका लागि यस्ता कुरा पनि अर्थपूर्ण लाग्नु स्वभाविक छ ।

अर्काे यसको राम्रो पक्षका रुपमा वातावरणीय पक्षमा आएको सुधारलाई लिन सक्छौं । लकडाउनले गर्दा अहिले सवारी साधन , कलकारखाना बन्द छन् । जसले गर्दा पर्यावरणलाई सफा बनाउन सघाउ पुगेको छ । बढ्दो औद्योगिकीकरणले ध्वस्त भएको वातावरणलाई केही हदसम्म भएपनि यसले सघाउ पु¥याएको छ । यसलाई पनि हामी सकारात्मक रुपमा लिन सक्छौं ।

कोरोना भाइरसले गरेको सबैभन्दा सबल र सशक्त पक्षका रुपमा हामीले पारिवारिक घुलमिललाई लिन सकिन्छ । अहिले एउटै परिवारका सदस्यबीच पनि राम्रो भेटघाट र बोलीचाली नहुने अवस्था थियो । सधैंको भागदौड र आय आर्जनको होडबाजीले परिवार भित्रै एकले अर्कालाई बुझ्नसमेत सकिरहेका छैनन् । साथै बाबुआमाको छोराछोरीसँगको माया, प्रेम र विश्वास पनि कमजोर रहेको स्थिति हो । तर यो कोरोनाको कहरले सबैले एक अर्कालाई बुझ्न र विश्वास गर्न बल पु¥याइदिएको छ । आपसी माया र सद्भावलाई नयाँ उँचाईमा पु¥याउन कोरोना संत्राश उपयोगी भएको तर्क गरियो भने गलत हुने छैन ।

बैदेशिक रोजगारीबाट कमाएर पठाएको रकम हामीले कृषि उपज आयात गर्न खर्चनुपर्ने अवस्था छ । जसले गर्दा उताबाट आएको पैसा फेरि उतै फिर्ता हुने गर्छ । तर बैदेशिक रोजगारी गुमाएर नेपाल फर्किएका युवा शक्तिलाई सरकारले आगामी बजेटमार्फत आकर्षक कार्यक्रम ल्यायो भने राष्ट्रिय उत्पादकत्वमा बुद्धि हुन गई अर्थतन्त्र अझै मजबुत हुने छ । यसबाट देशलाई दीर्घकालीन रुपमा ठूलो मद्दत पुग्छ ।

यस्तै,पूर्वीय दर्शन र संस्कारको पुर्नस्थापनामा समेत कोरोना कहरले पु¥याएको योगदान कम महत्वको छैन । कोरोना संक्रमणको मूल जरो भनेको हात मिलाउने र अंकमाल गर्ने पश्चिमा शैली नै रहेको प्रमाणित भएको छ । त्यसैले अहिले संसार भरि नै हात जोडेर अभिवादन गर्ने संस्कारको पुर्नस्थापना भएको छ । चाहे अमेरिकी राष्टपति डोनाल्ड ट्रम्प होस् वा बेलायती युवराज चाल्र्स नै किन नहुन् कोरोनाकै डरले नमस्ते गर्न थालेका छन् । हेर्दा सामान्य लागेपनि यसको शास्त्रीय महत्व भने विचित्रको छ । हामीले समेत त्यागिसकेको संस्कृति र परम्परालाई फेरि ताजा बनाइदिएको छ कोरोना कहरले ।

खासगरी महिला वर्गको मासिक धर्मका बेला निस्कने बिकारले कसैलाई नोक्सानी नपुगोस् भनेर छोइछाई नगर्ने हाम्रो संस्कार हो । त्यसको महत्व साँच्चै नै उपयोगी रहेछ भन्ने मान्यतालाई फेरि जगाइदिने काम कोरोना भाइरसको सन्दर्भले गरेको छ । यद्यपि यस्ता विषयको उठान गर्दा कतिपयलाई चित्त नबुझ्न सक्छ । तर विज्ञानले समेत यो पक्षलाई स्वीकार गरिसकेको छ । अहिले छाउविरुद्ध जोडदार अभियान चलाउनेका लागि मेरो सोच र धारणा नपच्न सक्छ

कोरोनाका कारण अब संसार भरि नै रोजगारी गुम्ने अवस्था छ । त्यसले नेपाल र नेपालीलाई ठूलै प्रभाव पार्ने देखिन्छ ।किनभने बैदेशिक रोजगारीमा रहेका नेपालीले पठाएको बिप्रेषण अर्थात रेमिट्यान्सले नै राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको जग बलियो बनाएको हो । झट्ट हेर्दा यसले त बित्याँसै पार्ने लख काटिनु स्वभाविकै हो । तर यसका सकारात्मक पक्षबारे पनि थोरै चर्चा गरौं । बैदेशिक रोजगारीका नाममा युवा शक्ति विदेश पलायन हुँदा देशको उर्वरभूमि त्यसै बाँझै बसेको छ । बैदेशिक रोजगारीबाट कमाएर पठाएको रकम हामीले कृषि उपज आयात गर्न खर्चनुपर्ने अवस्था छ । जसले गर्दा उताबाट आएको पैसा फेरि उतै फिर्ता हुने गर्छ । तर बैदेशिक रोजगारी गुमाएर नेपाल फर्किएका युवा शक्तिलाई सरकारले आगामी बजेटमार्फत आकर्षक कार्यक्रम ल्यायो भने राष्ट्रिय उत्पादकत्वमा बुद्धि हुन गई अर्थतन्त्र अझै मजबुत हुने छ । यसबाट देशलाई दीर्घकालीन रुपमा ठूलो मद्दत पुग्छ ।

कोरोना भाइरसको संक्रमण कम गर्न सामाजिक दूरी ज्यादै प्रभावकारी उपाय भएको विभिन्न अध्ययनले पुिष्ट गरेको छ ।हाम्रो पूर्वीय दर्शनको मर्म भनेकै त्यही हो । मानिस भित्रको बिकार शरीर आफैंले त्याग गर्छ । खासगरी महिला वर्गको मासिक धर्मका बेला निस्कने बिकारले कसैलाई नोक्सानी नपुगोस् भनेर छोइछाई नगर्ने हाम्रो संस्कार हो । त्यसको महत्व साँच्चै नै उपयोगी रहेछ भन्ने मान्यतालाई फेरि जगाइदिने काम कोरोना भाइरसको सन्दर्भले गरेको छ । यद्यपि यस्ता विषयको उठान गर्दा कतिपयलाई चित्त नबुझ्न सक्छ । तर विज्ञानले समेत यो पक्षलाई स्वीकार गरिसकेको छ । अहिले छाउविरुद्ध जोडदार अभियान चलाउनेका लागि मेरो सोच र धारणा नपच्न सक्छ, तर यथार्थलाई हामीले नस्वीकारिक धरै छैन ।

नेपालीहरुका लागि हात हुनु भनेको जीवनपद्धति नै हो । खाना खानुअघि र पछि मात्र होइन, शौच गरिसकेपछि साबुन नभए खरानीपानीले मिचिमिची हात धुने हाम्रो संस्कार समेत हो । तर यही मान्यतालाई आज कोरोना भाइरससँग लड्ने गतिलो हतियार बनायो विश्व समुदायले । त्यसैले कोरोना भाइरसको संक्रमणले नेपाली परम्परा र संस्कारको पुरातनी भनिने मान्यतालाई आज संसारले नै आज स्वीकार्न बाध्य भएको छ ।

लकडाउन पनि हाम्रो संस्कारको एउटा अभिन्न अंग थियो । अनावश्यक ठाउँमा नजाने र जानै परेपनि घर पस्दा विभिन्न विधिको प्रयोग गरिन्थ्यो । कतै बाहिरबाट घर आउने वित्तिकै पहिला हातमुख राम्रोसँग धुने हाम्रो परम्परा मात्र नभई संस्कार नै हो । अझ रातबिरात बाहिरबाट घर पस्दा त पहिला आगो छुने नेपाली परम्पराले अहिले त्यसको महत्व र गाम्भियर्तालाई पुर्नस्थापित गरिदिएको छ । साथै खाना खाँदा लुगा खोल्ने र अलग्गै खाने नेपाली चलन अहिले धेरैले बिर्सिसकेका छन् । तर त्यसको शास्त्रीय मात्र होइन चिकित्सीय महत्वसमेत यतिबेला आएर प्रष्टिएको छ ।

अर्काे महत्वपूर्ण पाटोका रुपमा हात धुने शिक्षा रहेको छ । नेपालीहरुका लागि हात हुनु भनेको जीवनपद्धति नै हो । खाना खानुअघि र पछि मात्र होइन, शौच गरिसकेपछि साबुन नभए खरानीपानीले मिचिमिची हात धुने हाम्रो संस्कार समेत हो । तर यही मान्यतालाई आज कोरोना भाइरससँग लड्ने गतिलो हतियार बनायो विश्व समुदायले । त्यसैले कोरोना भाइरसको संक्रमणले नेपाली परम्परा र संस्कारको पुरातनी भनिने मान्यतालाई आज संसारले नै आज स्वीकार्न बाध्य भएको छ । यसलाई हामीले एउटा मान्यताको ट्रान्सफर्मेशनका रुपमा लिंदा राम्रो हुनेछ । सायद त्यसैले भनिएको होला पूर्वीय संस्कार र मान्यता नै विश्व मानव समुदायको सबैभन्दा पुरानो र उपयोगी शास्त्र हो । नभन्दै यतिबेला बशुधैब कुटुम्बकमलाई सबैले अंगिकार गरेका छन् ।