यार्सागुम्बा संरक्षणमा नयाँ अवसर ‘लकडाउन’
नेपालबहस संवाददाता
बैशाख २१, २०७७ आइतबार २१:५:५६
◊ हेमन्त केसी
२१ बैशाख, जाजरकोट । विपद् व्यवस्थापन समिति डोल्पाले यार्सागुम्बा सङ्कलनमा रोक लगाउने निर्णय गरेसँगै अन्य निकायले पनि सो निर्णयलाई सदर गर्दै गएका छन् । शे–फोक्सुण्डो राष्ट्रिय निकुञ्ज, डिभिजन वन कार्यालय र सामुदायिक वन समूहले पनि विपत् व्यवस्थापन समितिको निर्णयलाई पछ्याउँदै बन्द गर्ने निर्णय गरेका छन् ।
वर्षेनी यार्सागुम्बा सङ्कलन गरेर आम्दानी गर्ने सर्वसाधारणको कमाइ यो पटक समस्यमा परे पनि प्रकृतिकरूपमा भने यसले फाइदा गरेको जानकारहरु बताउँछन् । संरक्षण र व्यवस्थापनको अभावमा बुहुमूल्य जडीबुटी यार्सागुम्बा ‘जीवन बुटी’ लोप हुँदै गएको विगत १० वर्षको तथ्याङ्कबाट समेत आँकलन गर्न सकिन्छ । अव्यवस्थित सङ्कलन, जलवायु परिवर्तन र अवैधरूपमा निकासी गर्ने क्रमसमेत बढेकाले यार्सागुम्बा लोप हुँदै गएको छ ।
यो पटक कोरोना भाइरसको त्रासका कारण हिमाली जिल्ला डोल्पा, मुगुमासमेत यार्सागुम्बा सङ्कलनमा रोक लगाएको छ । बाँच्न र बचाउनका लागि यार्सागुम्बा सङ्कलनमा रोक लगाए पनि यहाँका हिमाली पाटनमा हुर्किँदै गरेका यार्सागुम्बा र जडीबुटीलाई भने संरक्षणका लागि प्रकृतिले नै मौका दिएको छ । स्थानीय जनताले जथाभावी यार्सा टिप्ने, बीउ पनि नराख्ने र फोहर गर्ने भएकाले यार्सा उत्पादनमा समस्या पर्दै आएको छ ।
हिमाली क्षेत्रमा स्थानीय जनताका लागि यार्सागुम्बा जीवन धान्ने आधार हुँदै आएको थियो । उनीहरुको मुख्य आम्दानीको स्रोत नै यार्सा र जडीबुटी हो । यार्सा उत्पादन पहिलेभन्दा आधा घटेको अनुभव रहेको शे–फोक्सुण्डो राष्ट्रिय निकुञ्जका छत्र खड्काले बताए । डोल्पाका पत्रकार विष्णुलाल बुढा भन्छन्, “संरक्षण र बजारीकरणको महत्वपूर्ण आधार मात्र होइन यार्सागुम्बा संरक्षणका लागि यहाँ विशेष अभियान चलाउनुपर्ने हुन्छ । त्यो भएको छैन ।”
नेपालका २५ जिल्लामा यार्सागुम्बा पाइन्छ । नेपालसहित भारत चीन, भुटान र तिब्बतमा यार्सा पाइन्छ । डोल्पा, रुकुम, दार्चुला, हुम्ला, जुम्ला, मनाङ, मुस्ताङलगायत क्षेत्रमा यार्सागुम्बा बढी पाइन्छ । तीमध्ये डोल्पा र रुकुमको पुपाल क्षेत्रको यार्सालाई व्यापारीले मन पराउने गरेका छन् । यहाँको यार्सा बढी मूल्यमा बिक्ने गरेको छ । एक तथ्याङ्कले यार्साजस्तै च्याउ विश्वमा ६८० प्रजातिका छन् । नेपालमा ११ प्रजातिका पाइन्छ । शक्तिवद्र्धक, रोग प्रतिरोधात्मक, चिकित्सा क्षेत्रमा समेत प्रयोग हुने भएकाले यसको माग बढ्दो छ । विशेषगरी चीनमा नेपालका यार्सा निर्यात हुँदै आएको छ ।
यस्तो महत्वपूर्ण हुँदाहुँदै पनि यसको उचित संरक्षण हुनसकेको छैन । पहिले पाटनहरुमा सीमित मान्छेहरु टिप्न आउने, प्रकृतिमा समेत खासै समस्या पदैनथ्यो । पछिल्लो समय पाटन क्षेत्रमा मानवीय चाप बढेको र उचित संरक्षण हुन नसकेकाले अहिले सो क्षेत्रमा यार्सा पूर्णतः नष्ट भएको छ । यार्सा चार हजार ५०० मिटरदेखि पाँच हजार ५०० मिटरको उचाइमा यार्सा पाइन्छ ।
अन्य जिल्लामा आफ्नै जिल्लाका स्थानीय जनतालाई यार्सा टिप्ने अनुमति दिने गरिएको छ तर डोल्पामा जुनसुकै जिल्लाबाट आएकाहरुले समेत यार्सा सङ्कलन गर्ने अनुमति पाउँछन् । त्यसैले पनि लापरवाही भएको अनुमान सङ्कलनकर्ताको छ । डिभिजन कार्यालय डोल्पाका प्रमुख जीतेन्द्र महतका अनुसार कुन यार्सा टिप्न हुने र कुन नहुने भन्ने जानकारी नै छैन । जानकारीको अभावमा बीउ हुने यार्सासमेत निकासी हुने गर्छ । यसैले यार्सा घट्दो अवस्थामा छ । यार्सागुम्बा सङ्कलन तथा बिक्री वितरणसम्बन्धी कायविधि, २०७३ स्वीकृत भई कार्यान्वयनमा आएको भए पनि डोल्पामा यसको जानकारी छैन ।
के हो यार्सागुम्बा ?
यार्सागुम्बु हिमाली क्षेत्रमा पाइने बहुमूल्य जडीबुटी हो । विश्वमा हालसम्म ‘कोर्डिसेप्स’ वर्गमा पर्ने ढुसीहरू ‘स्याक फङ्गस’ का ६८० भन्दा बढी प्रजातिहरू पत्ता लागेका छन् । यीमध्ये सबैभन्दा परिचित ढुसी यार्सागुम्बालाई अङ्ग्रेजीमा ‘क्याटरपिलर फङ्गस’ भनिन्छ । यसको वैज्ञानिक नाम ‘कोर्डिसेप्स सिनेस्सीस’ हो । यो समुन्द्र सतहबाट तीन हजार मिटरदेखि छ हजार मिटरसम्मको उचाइमा पाइन्छ ।
यार्सागुम्बु शब्द तिब्बती भाषाको यार्साकुन्भु शब्दबाट अपभ्रंश भएर व्युत्पन्न भएको शब्द हो । जसमा ‘यार’ को अर्थ वर्षा, ‘सा’ को अर्थ घाँस र ‘कुन्भु’ को अर्थ हिउँदे किरा अर्थात् वर्षामा घाँस र हिउँदमा किरा भन्ने बुझिन्छ । एक वर्षमा छ महिना कीरा र छ महिना बुटिका रूपमा जीवित रहनु यार्सागुम्बको एउटा विशिष्ट विशेषता हो ।
यसलाई नेपालका विभिन्न भूभागमा फरक–फरक नामले चिनिन्छ । स्थानीय विशेषताअनुसार यसलाई यार्सागुम्बा, यार्चागुन्बु, यार्सागुम्बु, जीवनबुटी, किरा, च्याउ, झार, अर्मोजस्ता विभिन्न नामले चिनिन्छ । स्थानीय भाषामा प्रयोग हुने जीवनबुटी शब्दले पनि जीव र बुटी दुवै अस्तित्वमा रहने भन्ने बुझिन्छ । यार्सागुम्बु विभिन्न आकार र रङहरूमा पाइन्छ । सफा गरेर सुकाइएको, सुन रङको, ठूलो, कडा खालको, धेरै तौल हुने यार्सागुम्बालाई उच्च गुणस्तरको र नसुकेको, भाँच्चिएको, कालो रङ, नरम, कम तौल र सफा नगरिएको यार्सागुम्बालाई कम गुणस्तरको मानिन्छ ।
तिब्बती पठार र हिमालय हिमशङ्खलाको दक्षिणी क्षेत्रका केही निश्चित भूभागमा पाइने यार्सागुम्ब नेपाल, चीन, भारत र भुटानका उच्च हिमाली भेगमा मात्र पाइन्छ । यो जडीबुटी नेपालका विशेषगरी दार्चुला, बझाङ, बाजुरा, डोटी, जुम्ला, मुगु, हुम्ला, डोल्पा, कालिकोट, मनाङ, मुस्ताङ, म्याग्दी, गोरखा, रसुवा, रूकुम, सिन्धुपाल्चोक, दोलखा, सङ्खुवासभा, ताप्लेजुङलगायत जिल्लामा पाइन्छ । तर, सबैभन्दा धेरै र गुणस्तरीय यार्सागुम्बा डोल्पा र रूकुमको सीमा क्षेत्रको बुकीपाटनमा पाइन्छ ।
यार्सागुम्बाको जीवनचक्र
यार्सागुम्बु एक प्रकारको झुसिलकिराको टाउकोबाट ढुसी उम्रिएर बन्दछ । हिमाली भेगमा हिउँद सकिएर हिउँ पग्लन्छ र स–साना बिरूवा तथा घाँसहरू उम्रिएर फूल फुल्न शुरू गर्छन् । ठिक त्यही समयमा नै त्यहाँ पाइने कालो रङको पुतलीहरूले फूल पार्न थाल्छन् । सोही पुतलीको लार्भा अवस्थामा रहेको झुसिलकिरामा ढुसीको वीज यार्सागुम्बु शब्द तिब्बती भाषाको यार्साकुन्भु शब्दबाट अपभ्रंश भएर व्युत्पन्न भएको शब्द हो ।
जसमा ‘यार’ को अर्थ वर्षा, ‘सा’ को अर्थ घाँस र ‘कुन्भु’ को अर्थ हिउँदे किरा अर्थात् वर्षामा घाँस र हिउँदमा किरा भन्ने बुझिन्छ । सोही झुसिलकिरा जमिनमुनि पुगी त्यसैको टाउकोमा ढुसी उम्रन्छ । यसको जमिनमाथिको ढुसी च्याउ खैरो रङो र जमिनमुनिको भाग पहेलो रङको हुन्छ ।
जमिनमुनिको भाग ४ मिमी तथा माथिको भाग मसिनो चार सेमीसम्म लामो हुन्छ भने करिब पाँच–छ सेमी मोटो हुन्छ । यार्सागुम्बु उम्रन ०.५ देखि १ मिटर हिमपात, ३५० मिमीभन्दा कम वर्षा तथा माटोको उचाइ सातदेखि ७.५ वीच हुन् आवश्यक छ । पुसमा ५० डिग्री सेल्सियसभन्दा कम, माघको न्यूनतम तापक्रम १० डिग्री सेल्सियस र फागुनको अधिकतम तापक्रम १०–२० डिग्री सेल्सियसको वातावरण यार्सागुम्बा फस्टाउँछ । सामान्य भिरालो जमिन, बलौटेमाटो, न्यून मात्रामा जैविक सञ्चय, पानी नजम्ने, आद्रतायुक्त माटो, उपयुक्त वर्षा, उपयुक्त जैविक विविधता, सीमित हिमपात र न्यून तापक्रम भएको चरन भूमि यार्सागुम्बुका लागि उपयुक्त मानिन्छ ।
यार्सागुम्बाको उपलब्धता, गुणस्तर, आकार रङमा त्यस क्षेत्रको उचाइ, मौसम, जैविक विविधता, भू–धरातलको अवस्था, माटोको गुणस्तर, बाहिरी हस्तक्षेप, अन्य वनस्पति, घाँसको प्रकृति, चरणको प्रभाव, प्राकृतिक र मानव निर्मित प्रकोपहरू आदिले प्रभाव पार्दछ । यार्सागुम्बा उत्पादनको समय मंसिर, पुस, माघ, फागुन, चैत र वैशाखमा हुने वर्षा र हिमपातमा निर्भर रहन्छ । वर्षाले वसन्त ऋतुको शुरूमा नै हिउँ पगालेमा वैशाखतिर यार्सागुम्बुको टुसाहरू देखा पर्न थाल्दछन् । वैशाख १५ तिर छिटफुट वर्षा र चिसो मौषम भएमा यार्सागुम्बुले उम्रने तथा फस्टाउने राम्रो अवसर पाउँदछ ।
प्राचीन चिनियाँ चिकित्सा प्रणालीमा यार्सागुम्बालाई शरीरको प्राणलाई सञ्चालन गर्ने, प्रतिरोधात्मक क्षमतालाई वृद्धि गर्ने, तागत बढाउने, शरीरका विभिन्न अङ्गहरूजस्तै मुटु, कलेजो, मिर्गौला, रक्त प्रणाली, स्वास प्रणालीको कार्यक्षमता बढाउने र यौन क्षमता बढाउने सर्वगुण सम्पन्न टनिकको रूपमा लिइन्छ ।
नेपालमा सन् १९८८ तिरबाट यार्सागुम्बा सङ्कलन शुरू भएको बताइन्छ । खासगरी सन् २००१ मा सरकारले यार्सागुम्बाको सङ्कलन, बजार प्रवद्र्धन, वितरण, ढुवानी र निर्यातलाई कानुनी मान्यता प्रदान गरेको थियो । हाल स्थानीय निकायको स्विकृतिमा सङ्कलन तथा वन विभागको स्विकृतिमा निर्यात गर्न पाउने प्रावधान छ । नेपाल सरकारले यार्सागुम्बाको संरक्षण संवद्र्धन तथा दीर्घकालीन व्यवस्थापनका लागि निर्देशिका प्रचलित कानुन तयार गरेको छ । यसले यार्सागुम्बाको सङ्कलन र व्यवस्थापनसम्बन्धी समस्या तथा सम्बन्धित विषयलाई सम्बोधन गरेको छ ।
संरक्षणमा चुनौती
यार्सागुम्बुको प्राकृतिक बासस्थान विशेष जैविक विविधता मात्र नभइ संवेदनशीलता भएको उच्च हिमाली क्षेत्रमा पर्ने भएकाले दीर्घकालीनरूपमा पर्न सक्ने असरतर्फ ध्यान दिइएको छैन । अर्को चुनौती यार्सागुम्बको बासस्थान भौगोलिकरूपले विकट भएकाले राज्यको उपस्थिति प्रभावकारी बन्न सकेको छैन । सामाजिक सङ्घ संस्थाले पनि यस क्षेत्रमा काम गर्न भौगोलिक कठिनाइको सामना गर्न हिचकिचाउने अवस्था छ ।
यदि सुरक्षा अवस्था मजबुत भएको खण्डमा यार्सागुम्बको संरक्षणमा जुटेका सामाजिक सङ्घसंस्थालाई उत्प्रेरणा जाग्ने देखिन्छ । स्थानीय बासिन्दाले सरकारको उपस्थिति राजश्व सङ्कलन र अवैध कारोवारको नियन्त्रणमा मात्र देखिने गरेको आरोप लगाउँछन् । वर्षेनी सङ्कलन हुने यार्सागुम्बा परिमाण, तथ्यहरूको बारेमा जानकारी दिने तथा संरक्षणका उपयुक्त विधिहरू पहिल्याउने कार्यमा सरोकारवाला निकायको ध्यान जान जरूरी भएको छ ।
यार्सागुम्बाको संरक्षण तथा प्रवद्र्धनसम्बन्धी आवश्यक जानकारीको अभावका कारण त्यस विषयमा कार्यरत स्थानीय तथा केन्द्रीय निकायबीच यार्सागुम्बाको संरक्षण तथा बजार प्रवद्र्धनका विषयमा अन्योलता देखापरेका छन् । स्थानीय समुदाय, सरकारी निकाय तथा गैरसरकारी सङ्घसंस्थाहरूबीच समन्वयको अभाव हुँदा लागू भएका नीति तथा कार्यक्रमहरू प्रभावकारी बन्न सकेका छैनन् । सरकारी निकायको उचित दिशानिर्देशको अभाव र भौगोलिक विकटताको कारण गैरसरकारी सङ्घसंस्था यस क्षेत्रमा काम गर्न तत्पर नभएको देखिन्छ ।
नेपालबहस संवाददाता
नेपालबहस डटकमको अंग्रेजी संस्करणका साथै अनलाइन टीभी पनि सञ्चालित छ । फेसबुक र ट्वीटरमार्फत पनि हामीसँग जोडिन सकिनेछ । नेपालबहसमा प्रकाशित कुनै सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई [email protected] मा पठाउनु होला । धन्यवाद ।
लेखकबाट थपकिन सुकाइयो पिम्बहाल पोखरी ? [ फोटोफिचर ]
बैशाख ६, २०८१ बिहिबार
पाटन दरबार क्षेत्रमा ‘हेरिटेज वाक’ [ फोटोफिचर ]
बैशाख ६, २०८१ बिहिबार
प्रचारप्रसार र पूर्वाधार निर्माण नहुँदा तमानखोला ओझेलमा
बैशाख ६, २०८१ बिहिबार
निर्माण व्यवसायी संघको अध्यक्षमा भीष्म अधिकारीको दावेदारी
नेपालबहस संवाददाता
बैशाख ४, २०८१ मंगलबार
विराटनगरको रानी क्षेत्र तनावग्रस्त, दुई समूहबीच ढुंगा हानाहान
नेपालबहस संवाददाता
बैशाख ५, २०८१ बुधबार
रविलाई ओलीले भने, ‘राजनीतिक रुपमा कांग्रेसले उठाएपनि सहकारी ठगीको विषय जनताको हो’
बैशाख ६, २०८१ बिहिबार
अभिनेत्री शिल्पाका पति कुन्द्राको ९८ करोड सम्पति जफत
बैशाख ६, २०८१ बिहिबार
प्रदेश प्रमुखबाट संविधान मिच्ने काम भयोः कांग्रेस
बैशाख ६, २०८१ बिहिबार
काठमाडौंमा कक्षा १२ को परीक्षाका केन्द्रहरू स्वचालित विधिबाट तोकियो
बैशाख ७, २०८१ शुक्रबार
युएईविरुद्ध नेपालको खराब शुरुवात, पहिलो बलमा कुशल भुर्तेल आउट
बैशाख ७, २०८१ शुक्रबार
आइपिएलमा आज लखनउ सुपर जाइन्ट र चेन्नई सुपर किंग्सबीच खेल हुँदै
बैशाख ७, २०८१ शुक्रबार
सलमान ग्यालेक्सी अपार्टमेन्ट गोली काण्डपछि बढाइयो शाहरूखको सुरक्षा
बैशाख ७, २०८१ शुक्रबार
मध्यपश्चिम विश्वविद्यालयको उपकुलपतिमा, खड्का, गौतम र सिंहको नाम सिफारिस
बैशाख ७, २०८१ शुक्रबार
विलासी जीवन जिउने विद्या बालनले किन मागिन भिख ?
बैशाख ७, २०८१ शुक्रबार