भारत दक्षिण एशिया कै छुद्र मुलुक

♦ सुरेशकुमार पोखरेल, अधिवक्ता, समाजशास्त्री एवं मानवशास्त्री

“क्षुद्रता” भारतको “संस्कृति” भएको कुरा नेपालको पश्चिम सीमा क्षेत्रमा यसले झिकेको विवादले पुष्टि गर्दछ । महाकाली नदीको मुहानमा पुरा हुन नसक्ने “जिद्दी” दशकौंदेखि यो मुलुकले गरिआएको कुरा लिपुलेक र लिम्पियाधुराको अतिक्रमणबाट छर्लङ्ग हुन आउछ । सीमा विवादलाई न्यायिक प्रक्रियाबाट टुङ्गग्याउन गरेको नेपालको शान्तिपुर्ण आग्रहलाई बिभिन्न बाहनासहित आलटाल गर्दै बलजफ्ती सडक निर्माण गरेर “युद्धको परिस्थिति” निर्माण गरिरहेको छ ।

दक्षिण एशियाको बहुआयामिक क्षेत्रको बिकासको बाधक भारतको राजनीतिक “चरित्र” हो । यही चरित्रले दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरुको आर्थिक तथा राजनीतिक लगायत बहुआयामिक पक्षलाई संकुचित हुन बाध्य बनाएको छ ।

नेपाल शान्त मुलुक भएपनि पटक पटकको अस्थिरताको प्रमुख कारक भारत नै रहेको छ । विभिन्न समयमा हस्तक्षेप गरिआएको भारतले नेपालका राजनीतिक दलहरूलाई बिगत लामो समयदेखि गोटी बनाई आएको छ । बि.सं २०४५ सालको नाकाबन्दी, तत्काल पश्चातको २०४६ सालको परिवर्तन र केही समय अगाडिको नेपालको दशबर्षे माओवादी अशान्ति उसकै संलग्नता र संरक्षणमा भएको स्पस्ट भईसकेको छ । तराई केन्द्रीत दलहरुलाई हातमा लिई २०७२ सालमा पुन नाकाबन्दी समेत गरेकाले ती दलहरु समेत भारतकै राजनीतिक गोटी रहेको घाम जत्तिकै छर्लङ्ग छ । नेपालमा पटकपटक राजनीतिक छुद्रता प्रदर्शन गरि माईक्रो मेनेजमेन्ट गर्ने काम भारतले गरिरहेको छ ।

भारतले कुटनीतिक मर्यादाको समेत ख्याल नगरी दक्षिण एशियाका स्वतन्त्र देशहरूको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गरेर गैरकुटनीतिक चरित्र प्रदर्शन गरिआएको छ । उसको यही चरित्रका कारण आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक रुपमा दक्षिण एशिया यथास्थितिमा रहन पुगेको छ । दक्षिण एशियाको बहुआयामिक क्षेत्रको बिकासको बाधक भारतको राजनीतिक “चरित्र” हो । यही चरित्रले दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरुको आर्थिक तथा राजनीतिक लगायत बहुआयामिक पक्षलाई संकुचित हुन बाध्य बनाएको छ ।

€को बिकाशको बाधक र दरिद्रताको कारकका रुपमा भारतको “वैदेशिक कुटनीति”लाई लिन सकिन्छ । जसका कारण दक्षिण एशियाको उन्नति प्रगतिमा खलल उत्पन्न भएको छ । आर्थिक समृद्धिको सार्क राष्ट्रहरुको सपना र चासो भारतको भुमिकाले बिसर्जन भएको छ । आज सार्क संगठन पंगुमात्र हैन, बिघटनको संघारमा समेत गईसकेको छ ।

उसले अस्थिरता सिर्जना गरी भुटान झैं नेपाललाई आफ्नो स्वार्थको “गोटी” बनाउन चाहान्छ । उ नेपाललाई भुटान झैं आफ्नो प्रभावमा राख्न चाहन्छ । उसले नेपाल र भुटानलाई प्रभाव, प्रलोभन र झुक्यानमा पारेर असमान सन्धि गरि आफ्नो स्वार्थसिद्धि गरि आएको छ । संयुक्त राष्ट्र संघको सदस्य राष्ट्र भएरपनि बिभिन्न सन्धि–सम्झौता लादेर भुटानको परराष्ट्र र सुरक्षानीति हरण गरेको छ, उसको परराष्ट्र र सुरक्षा नीतिलाई भारतले कब्जामा लिएको छ । केही समय अगाडि भारतले भुटानको दोक्लाममा अनपेक्षित सैन्य उपस्थिति गरेर शान्ति भंग गर्न खोजेतापनि चीनको संयमताले युद्ध टरेको स्पस्ट छ।

आन्तरिक रूपमा समस्याग्रस्त भारतले दक्षिण एशिया क्षेत्रलाई समेत आक्रान्त बनाईरहेको छ । दक्षिण एशियाको बिकाशको बाधक र दरिद्रताको कारकका रुपमा भारतको “वैदेशिक कुटनीति”लाई लिन सकिन्छ । जसका कारण दक्षिण एशियाको उन्नति प्रगतिमा खलल उत्पन्न भएको छ । आर्थिक समृद्धिको सार्क राष्ट्रहरुको सपना र चासो भारतको भुमिकाले बिसर्जन भएको छ । आज सार्क संगठन पंगुमात्र हैन, बिघटनको संघारमा समेत गईसकेको छ । कस्मिर विवादको न्यायिक समाधानको अन्तर्राष्ट्रिय प्रयत्नहरुलाई भारतले लत्याउदै आएको छ । दक्षिण एशियाली देशहरुले अपेक्षाकृत बिकास गर्न नसक्नुको प्रमुख कारक भारतको “राजनीतिक चरित्र” रहेको स्पस्ट छ ।

भौगोलिक र जनसांख्यिक रुपमा बृहद यो मुलुक ब्रिटि«सको उपनिबेशबाट स्वतन्त्र भएको लगभग ७५ बर्ष पुरा भएतापनि द्रुत आर्थिक बिकाश गरेर बहुसंख्यक जनताको जीवनस्तरमा परिवर्तन ल्याउन आफ्नो कारण आफै चुकेको छ । भारतमा धनी गरिब बीच ठुलो आर्थिक असमानताको खाडल रहेको छ । बहुसंख्यक नागरिकहरु गरिबीको घानमा पिसिएर दरिद्रताको शिकार भएको स्पस्ट रूपमा देख्न सकिन्छ ।

बंगलादेशसँगको दशकौंदेखिको सीमा विवाद समाधान भएको देखिएतापनि यो मुलुकले दक्षिण एशियाको शान्ति सुरक्षा खललको अर्को एउटा प्रमुख कारक कस्मिर विवाद हो । जहाँ विवाद चर्काएर पृथकतावादी आन्दोलन र आतंकवादलाई मलजल गरेको छ । सीमा विवाद गरेर उत्तरी छिमेकी चीनसँग यसले सन् १९६२ को युद्धमा हार खाईसकेको छ । नेपाल, बंगलादेश पाकिस्तान लगायतका मुलुकसँग यसले सीमा विवाद चर्काएर “सीमा अतिक्रमण नै भारतको बैदेशिक नीति भन्ने दक्षिण एशियाली धारणा निर्माणमा मलजल गरिरहेको छ ।

चीन, पाकिस्तान, बंगलादेश जस्ता मुलुकहरु आज भारतको छिमेकी हुनुको पीडाले ग्रस्त छन । यो मुलुक विवादको न्यायिक समाधान भन्दापनि “हठ”ले समस्याको निकास निकाल्न चाहन्छ । राज्यले दिएको यही संस्कृतिमा यहाँका आम जनता र सञ्चार जगत रमाईरहेको देख्न सकिन्छ ।

कस्मिर विवादको न्यायिक निरुपण गर्न अनिच्छुक उसका कारणले समग्र दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरुको बहुआयामिक अन्तरसम्बन्ध र उन्नति प्रगतिमा अवरोध सिर्जना भएको छ । कस्मिर विवादको न्यायिक निरुपण हुन नसक्नुको प्रमुख दोष भारत मै रहेको छ । यो विवादका कारण पाकिस्तानसँग भारतको सम्बन्ध बिग्रेको मात्र नभई त्यसको असर दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरुको सामाजिक, आर्थिक,राजनीतिक अन्तरसम्बन्धमा परेको छ । यी देशहरुले खुलेर समृद्धिको लक्ष्य हासिल गर्न आवश्यक गतिविधि गर्न नसक्नुमा सात दशकदेखिको यही विवाद जिम्मेवार रहेको छ । यही विवादका कारण दक्षिण एशिया नै “अशान्त र आक्रान्त” रहेको छ । आफ्ना नागरिकको जिउधनको रक्षा गर्न असफल मात्र होईन “सैनिक र गैरसैनिकको लासलाई विरताको पगरी गुथाएर” रमाउँदै बसेको छ ।

भारत “आन्तरिक समस्या” ले ग्रस्त मुलुक हो । भौगोलिक रूपमा ठुलो भएतापनि आर्थिक रुपमा आकार लिन सकेको छैन । आर्थिक असमानता र दरिद्रता यसको पहिचान भएतापनि यसले दक्षिण एशियाली मुलुकहरुमा “ठुल्दाई” प्रवृत्ति देखाई आएको छ । दक्षिण एशियाली देशहरुको आन्तरिक र बाह्य मामलामा दख्खल दिनु, सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रिय अखण्डतालाई हस्तक्षेप गर्नु, उसको बिगतदेखिकै “छुद्र कुटनीतिक चरित्र” रहिआएको छ ।

चीन, पाकिस्तान, बंगलादेश जस्ता मुलुकहरु आज भारतको छिमेकी हुनुको पीडाले ग्रस्त छन । यो मुलुक विवादको न्यायिक समाधान भन्दापनि “हठ”ले समस्याको निकास निकाल्न चाहन्छ । राज्यले दिएको यही संस्कृतिमा यहाँका आम जनता र सञ्चार जगत रमाईरहेको देख्न सकिन्छ ।

सीमा जोडिएका प्राय सबै देशहरुसँग भारतले “सीमा विवाद” कायम राखेको छ । उत्तरको छिमेकी चीनसँग सीमा विवादका कारण यी दुई राष्टहरुबीच पटक-पटक युद्द भईसकेको छ । आफ्नो ध्यान आर्थिक बिकास र समृद्धिमा लगाएर सन २०३० सम्ममा आर्थिक रुपमा विश्वको महाशक्ति राष्ट्र बन्ने तरखरमा रहेको चीनले विश्व अर्थतन्त्रमा ठुलो आर्थिक समृद्धता हासिल गरिरहेको छ भने अर्कातिर “कालीदास” चरित्र प्रदर्शन गरि उल्लेखित राजनीतिक संस्कृतिमा अल्झिएर आर्थिक लगायत बहुआयामिक क्षेत्रमा भारत आफ्नै रागले चाउरिएको मरिच” झै चाउरिन बाध्य छ ।