नेपाली भाषा बिगार्ने को ?

♦ रवीन्द्र भट्टराई, अधिवक्ता

भनिन्छ, कानुनले समाज नियमन गर्छ। कानुन आफैमा सार्वजनिक सम्झौता हो । यसमा तथ्य, अवधारणा र सोचविचार र तिनका अर्थहरू प्रतिविम्बित हुन्छन् । तिनलाई प्रकट र ग्रहण गर्ने साधन भाषा नै हो । यसैले भाषालाई कानुनको पनि कानुन भनिन्छ । हुन पनि शिष्ट र मानक भाषा र व्याकरणिक ढाँचामा लेखिएको भाषाले नै कानुनउपर शासन गरिरहेको हुन्छ । समाज कानुन र भाषाको अन्तरसम्बन्ध अन्योन्याश्रित हुन्छ । एउटा बिगार्नेले अर्को पनि बिगार्छ ।

कानुनकै भाषामा चाहिँ कानुनको कानुन भनेको संविधान हुन्छ । नेपालको संविधानको मूल पाठ खासमा त्यसै भनेर सुरु हुन्छ धारा १ मा नेपालको संविधानका अन्तरवस्तुमा नेपाली जनजनका मतभिन्नता होलान्; संविधान नै सबै नेपालीले साझा मूल कानुन मानेकोमा विवाद छैन । संविधानको धारा १(२) ले ”संविधानको पालन गर्नु प्रत्येक व्यक्तिको कर्तव्य हुने” भनेकै छ । यहाँ व्यक्ति भनेपछि प्राकृतिक व्यक्तिको रूपमा सबै नागरिक र कानुनी व्यक्तिको रूपमा व्यवस्थापिका, कार्यपालिका र न्यायपालिकासमेतका सरकारका अङ्ग, संविधान वा कानुनबमोजिमका सार्वजनिक निकाय र कानुनबमोजिम गठित सामाजिक तथा निजी संघसंस्था (कम्पनी) समेत पर्छन् । यी सबै नेपाली  व्यक्तिहरू संविधानको सर्वोच्चतालाई मान्न र पालन गर्न नतमस्तक छन् ।

संविधानले देवनागरी लिपिमा लेखिएको नेपाली भाषाको प्रयोग सरकारी कामकाजमा प्रयोग गर्नुपर्ने कुरालाई निश्चित गरिदिएको छ । यसैले सरकारी कामकाजका कुनै पनि आधिकारिक कागजात तयार गर्ने नेपालका स्थानीयदेखि सङ्घीय तहका सबै अड्डाअदालत, कार्यालय वा निकायले देवनागरी लिपिमा नेपाली भाषामै तयार गर्नुपर्ने हो । विडम्बना स्थानीय सरकारहरूले रोमन लिपिमा लेखिने अङ्ग्रेजी भाषामा मूलभूत लिखत तयार गरेर दिने गरेका छन् ।

संविधानले नेपालमा बोलिने सबै मातृभाषालाई राष्ट्रभाषा र देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको अभिलेखी भाषा बनाएको छ । नेपालीबाहेक मैथिली, नेवा, भोजपुरी, मगर, गुरुङ, तामाङ, थारू, लिम्बू, राईलगायतका १२१ हाम्रा राष्ट्रिय भाषा प्रादेशिक र स्थानीय सरकारी कामकाजमा प्रयोग गर्ने कुरामा संविधान स्पष्टै छ । भाषा र संस्कृतिका प्रयोक्ता समुदायलाई लिपि र भाषाको संरक्षणसाथ भाषा प्रयोगको हक दिएको छ (धारा ३२) । संविधानले नागरिकलाई अन्य कुराका अतिरिक्त शिक्षामा पहुँचको र आधारभूत तहसम्मको शिक्षामा मातृभाषा तथा अपाङ्ता भएकालाई साङ्केतिक भाषामा शिक्षा प्राप्त गर्ने हक किटान गरेको छ (धारा ३१) ।

संविधानले सरकारी भाषाको मान्यता दिनदिलाउन आवश्यक मापदण्ड; भाषाहरूको संरक्षण, संवर्द्धन र विकासलाई अपनाउनुपर्ने उपाय; र मातृभाषाहरूको स्तरमापन गरी शिक्षामा प्रयोगको सम्भाव्यतासमेत नेपाल सरकारलाई उपलब्ध गराउने वा सिफारिस गर्ने कामका लागि भाषाक्षेत्रको विशिष्टीकृत राज्य निकायको रूपमा भाषा आयोग (धारा २८७) को प्रबन्ध गरेको छ । संविधानले व्यवस्था गरेबमोजिम नेपाल राज्यमा भाषाको विशेषज्ञतागत आधिकारिक प्राधिकार भाषा आयोग हो भन्ने कुरा स्पष्ट छ ।

नेपाली भाषा

नेपाली समाजमा नेपाली भाषा बोलिने र लेखिने गर्छ । यो कतिपय नेपालीको मातृभाषा हो भने सबैजसो नेपालीका लागि यो सम्पर्क भाषा हो । यसलाई नेपाल राज्यकोअभिलेखको भाषा मानिएको छ । कुनै लिम्बू मातृभाषी नेपाली नागरिकले नेवार मातृभाषी नागरिकसँग यही भाषामा कुरा गर्छ । थारू मातृभाषी नेपालीले मगर मातृभाषीसँग कुरा गर्नुपर्दा पनि यही भाषाको सहारा लिनुपर्छ ।

जीवन्त भाषाभित्र अनेक प्रकारगत अन्तर हुन्छन् । प्रयोगका हिसाबले सामान्य र प्रयोजनपरक गरी दुई प्रकारले भाषालाई हेर्ने गरिन्छ । राज्यका सबै निकाय कानुनबमोजिम चल्ने हुनाले सरकारी कामकाजमा प्रयोग हुने भाषालाई प्रयोजनपरक हिसाबले हामी कानुनी भाषा भन्न सक्छौँ । भाषाविज्ञानका हिसाबले कानुनी नेपाली भाषालाई नेपाली भाषाको एक स्पष्ट प्रयोजनपरक भेदका रूपमा हेर्न सकिन्छ । सरकारी कामकाज, खास गरी अदालती वा कानुनी क्षेत्रको काम, भनेको मानिसको अधिकार प्रभावित हुन सक्ने क्षेत्र हो । भाषाको सानो अज्ञानता वा त्रुटिले अर्थको अनर्थ हुन सक्छ । अधिकारलाई आघात पार्न सक्छ र न्याय अन्यायमा बदलिन सक्ने खतरा रहन्छ । यसैले सरकारी कामकाजमा नेपाली लेखनमा भाषाका अनेक पक्षको महत्त्व छ ।

स्थानीय सरकार संविधानभन्दा माथि ?

संवैधानिक व्यवस्थाबमोजिम नेपाली भाषा नेपालको कानुनी, न्यायिक तथा प्रशासनिक व्यवस्थाका लागि अनिवार्य तत्त्व हो । संविधानले देवनागरी लिपिमा लेखिएको नेपाली भाषाको प्रयोग सरकारी कामकाजमा प्रयोग गर्नुपर्ने कुरालाई निश्चित गरिदिएको छ । यसैले सरकारी कामकाजका कुनै पनि आधिकारिक कागजात तयार गर्ने नेपालका स्थानीयदेखि सङ्घीय तहका सबै अड्डाअदालत, कार्यालय वा निकायले देवनागरी लिपिमा नेपाली भाषामै तयार गर्नुपर्ने हो । विडम्बना स्थानीय सरकारहरूले रोमन लिपिमा लेखिने अङ्ग्रेजी भाषामा मूलभूत लिखत तयार गरेर दिने गरेका छन् । संविधानकै बलले राजकीय जिम्मेवारी लिने र त्यसैको उल्लंघनमा काम गर्ने स्थानीय सरकारलाई खै के भनौँ ?

शैय्याशयनको भाषा आयोग

संविधानअनुसार सङ्घीय स्तरमा भाषा आयोग गठन भएको दुई वर्ष भयो । सरकारले अध्यक्ष नियुक्त गरेर कार्यालय खोल्ने र त्यसको अस्तित्व धान्न बजेट विनियोजन गर्ने काम गर्र्यो। एक पदाधिकारी र सीमित कर्मचारी भएको आयोग कुन दुनियाँमा छ? भाषासमुदायले त परैजावोस् सञ्चारमाध्यमलाई पनि विरलै थाहा पाउँदा हुन् ।

भाषा आयोगले अहिलेसम्ममा कम्तीमा पनि नेपालका मातृभाषाको गणना (सेन्सस) गरिसक्नुपर्थ्यो । प्रदेशअनुसार नेपालका मातृभाषामध्येबाट प्रदेश र स्थानीय तहका सरकारी कामकाजका अतिरिक्त मातृभाषा यकिन गरिसक्नुपर्थ्यो । अनि, त्यसैअनुसार पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तकका राष्ट्रिय मानक नमुनाका लागि राष्ट्रभाषाहरूको सूची पाठ्यक्रम विकास केन्द्रलाई उपलब्ध गराइसक्नुपर्थ्यो । यी कुनै पनि काम भाषा आयोगबाट भएका छैनन् । लाग्छ भाषा आयोग शैय्याशयनमै छ र भाषाको सन्दर्भमा संविधानको कार्यान्वयन शून्यप्रायः छ । आयोग त आकाशको फल … ।

मानिसले भाषाको प्रयोगमा यस विषयमा ध्यान दिनुपर्ने खाँचो टड्कारो छ ।  यहाँ कानुनी कागजातमा लागि केकस्ता भाषिक सचेष्टता अपनाउन सकिन्छ भन्ने विषयमा सङ्क्षिप्त चर्चा गरिएको छ ।

सरकारी कामकाजको भाषा कस्तो ?

विद्यालय शिक्षाको प्रारम्भिक चरणदेखि नै हरेक समाजमा भाषालेखनका कुरा सिकाइन्छन् र अभ्यास गराइन्छन् । कुनै कुरा आधारभूत रूपमा पठन र बोधकै लागि लेखिन्छ । लिखित कथन वा अभिव्यक्ति व्यक्त गर्नेले कुनै कुरा जुन सन्देश र अर्थका लागि व्यक्त गरेको हो, पढ्नेले उही अर्थमा सन्देश ग्रहण र बोध गराउन भाषालेखनको धर्म हो । तथापि, लेखनका दुई प्रकार छन्: सामान्य र सिर्जनात्मक । सामान्य लेखन आफैमा अर्थबोधक हुन्छ र यो दुई व्यक्तिबीचमा बढी सम्बन्धित रहन्छ । सिर्जनात्मक लेखनका भने अनेक शाखाउपशाखा छन् । सरकारी कामकाजमा प्रयोग हुने अधिकांश लेखन गद्यात्मक, वस्तुपरक निबन्ध वा प्रबन्धविधाअन्तर्गतको शिष्ट सिर्जनात्मक हुन्छन् । सरकारी कामकाज सिर्जनात्मक लेखनको वस्तुपरक र प्रयोजनपरक शैलीमा लेखिनुपर्छ ।

भाषातत्त्व

भाषा आफैमा संरचनागत व्यवस्था हो । हरेक भाषामा यस्तो भाषिक संरचनाका अनेक तह र एकाइ हुन्छन् । नेपाली भाषाका पनि यस्ता संरचनागत तह छन् । ध्वनि, वर्ण, अक्षर, शब्द, वाक्य, अनुच्छेद र सङ्कथन भाषाका क्रमिक एकाइ र तह पनि हुन् । भाषामा यी सबैको एकाइगत र तहगत अर्थ हुन्छ । वर्णभन्दा शब्दको, शब्दभन्दा वाक्यको, वाक्यभन्दा अनुच्छेदको र अनुच्छेद भन्दा कथन वा रचनाविशेषको अर्थगत तह उन्नत हुँदै जान्छ । जतिजति तह उन्नत हुँदै जान्छ अर्थगत जटिलता पनि बढ्दै जाने खतरा हुन्छ । प्रयोजनपरक लेखनमा यिनै अर्थगत उन्नति र जटिलताका बारेमा सचेत रहन सक्नुपर्छ । यसका लागि भाषातत्त्वका रूपमा यसका आधारभूत पक्षका बारेमा हेक्का राख्नुपर्छ ।

शब्दशक्ति

हामी शब्दहरू मिलाएर वाक्य बनाउँछौँ । ती शब्द र वाक्यको खुल्दो अर्थको अपेक्षा हुन्छ । कुनै पनि कुरा प्रकट जुन अर्थले भएको हुन्छ । ग्रहण गर्नेले त्यसै अर्थमा वा अर्को अर्थमा लिने भन्ने कुरा त्यसमा रहेको शब्दशक्तिको प्रयुक्तिमा निर्भर गर्छ । कुनै पनि शब्दको अर्थसँग रहेको सम्बन्धलाई शब्दशक्ति भनिन्छ । शब्दशक्ति अभिधा, लक्षणा र व्यञ्जना गरी तीन प्रकारका छन् ।

जे भनिएको छ त्यही अर्थमा बुझाउने शब्दशक्तिलाई अभिधा भनिन्छ । अर्को शब्दमा भन्दा अभिधा भनेको वाच्यार्थ हो । वाच्यार्थमा शब्दले जस्ताको तस्तो अर्थ दिन्छ । दाँयाबाँया विचार गर्नु पर्ने अवस्था बन्दैन । ‘पुस्तक लिएर जाऊ’ भनेर कसैले भन्दा अह्राइएको मानिसलाई अर्थको कुनै अन्योल हुँदैन । उसले दुरुस्त सुनेको छ भने पक्कै थाल बोकेर आउँदैन । कसैले कसैलाई ‘तिमी र गोरुबीच के फरक छ ?’ भनेर सोध्यो भने सुन्ने मानिस झस्कन्छ । ‘तिमी र गोरुबीच केही फरक छैन’ भन्यो भने मानिस रिसाउँछ । उसले त्यो भनाइको वा अभिप्रायः के हो भनेर अर्थ खोज्नुपर्ने हुन जान्छ । सोझो अर्थ नभई अभिप्रायबाट अर्थ आउने किसिमको शब्दशक्तिलाई लक्षणा भनिन्छ । ‘म त्रिशुली जान्छु’ भन्ने वाक्यलाई अभिधा अर्थ लिँदा मानिस त्रिशुली नदीमै जान लागेको हो कि भन्ने अर्थ आउँछ तर हामी हत्तपत्त अभिप्रायतर्फ जान्छौँ र लक्षणाबाट नुवाकोटको त्रिशुली नदीको किनारमा रहेको बजार वा बस्तीमा जान लागेको अर्थ बुझ्छौँ । कुनै सम्बन्ध नदेखिई बाङ्गो वा घुमाउरो तरिकाले अर्थ आउने शब्दशक्तिलाई व्यञ्जना भनिन्छ ।  सरकारी कामकाजको लेखन अभिधाधर्मी हुनुपर्छ अर्थात् जे भनिएको छ त्यही बुझिने ।

सरकारी कामकाजको भाषाको स्वरूप

यो अविचलित पदक्रम (कर्ता कर्म र क्रिया) मा लेखिन्छ, लेखिनुपर्छ । कर्ता, कर्म र क्रिया वाक्यका आधारभूत तत्त्व हुन् । क्रियाको उपस्थितिविना कुनै पनि वाक्य बन्न सक्दैन । संयुक्त वा मिश्र वाक्य सरल वाक्यहरूको योग वा सम्मिश्रणबाट बनाइन्छन् । यसैले हरेक संयुक्त वा मिश्र वाक्यलाई सरल वाक्यमा खण्डित गर्न सकिन्छ । सकेसम्म सरल वाक्यमा लेखिन्छ ।

यो शिष्ट र आदरार्थी ढाँचामा लेखिन्छ । शिष्ट भनेको चाकडीको भाषा होइन आदरपूर्ण सोझो भाषा हो । यसमा मानक भाषाको प्रयोग हुन्छ । अर्थात् निश्चित गरिएको वर्णविन्यास वा खिप्तीको नियम पालन गरेर लेखिन्छ । उदाहरणका लागि, ‘वैदेशिक रोजगारी’ भनेर लेखेको देख्यौँ भने हामी मिलेन भन्छौँ र हामीलाई ‘वैदेशिक रोजगार’ नै चाहिन्छ । ‘रोजगारी’ नाम शब्द हो । नाम शब्दमा विशेषण राखेर नामिक पदावली बन्दछ । रोजगारी नाम शब्दका अगाडि वैदेशिक विशेषण लागेपछि बन्ने पदावली वैदेशिक रोजगारी हो । मानक रूप ”वैदेशिक रोजगारी” नै हो । शब्दका अमानक रूपको प्रयोगले भाषालाई भद्दा बनाउँछ । यथार्थता, सौहार्दता, जवाफदेहिता, सौन्दर्यताजस्ता शब्दको अमानक हुन् यथार्थ, सौहार्द, जवाफदेही, सौन्दर्य वा सुन्दरता हो; तिनैको प्रयोग गर्नुपर्छ ।

तर ”आफ्नो बानी को छोड्छ”

व्यवहारमा चाहिँ संवैधानिक मर्यादा कसैले राखेको छ न त निर्धारित मानकताकै प्रयोग भएको पाइन्छ । व्यवस्थापिकाबाट पारित भएर ऐन बन्ने सरकारी विधेयकहरूको अन्तिम स्वरूप कानुन मन्त्रालयले तयार पार्ने हो । भाषिक हिसाबले कानुन तर्जुमा वा मसौदा गर्दा प्रयोग हुने शैलीकिताब कानुन आयोगले बनाएको छ । कानुन बनाउने काममा प्रवैधानिक भूमिका पाएको कानुन आयोग आफैले पनि आफ्नो शैलीकिताबले निर्धारण गरेको मानक पालन गर्दैन ।

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रकाशित गर्दै आएको “बृहत् नेपाली शब्दकोश” ले अनेक हिसाबले चोट बेहोर्दै आएको पाइन्छ । यो शब्दकोशले प्राज्ञहरूका बाई मात्रा र दाहिना, तर्कुल्ले र बर्धन्ने, हलन्त र अजन्त, रेफ र खुट्टो काट्ने, पदयोग र पदवियोगजस्ता अनेक लात्तीमुड्की र कोर्रा बेहेरोको छ । कोशमा संस्कृत, उर्दूफारसी, अङ्रेजी, हिन्दीजस्ता नेपाली मातृभाषा नरहेका भाषाबाट भित्रिएका शब्द पनि प्रविष्ट छन् । शब्दको स्रोतमा नेपालकै आन्तरिक मातृभाषाहरूलाई स्रोतको जस दिनै कन्जुस्याइँ भएको छ ।”सोत्तर/सोतर” शब्दको स्रोत गुरुङ भाषा हो । गुरुङ भाषामा सुकेको झारपातलाई सोतार भनिन्छ तर शब्दकोशले संस्कृतको “शोषास्तर” बाट बनेको देखाइएको छ ।

कानुनमा प्रयोग हुने भाषाका शब्द वा पदावलीहरू सकेसम्म नेपाली भाषाभित्रैका, त्यो नभए दोस्रोमा माऊ भाषाबाट, त्यो नभए नेपालमै बोलिने अन्य मातृभाषाबाट र त्यो पनि नभए मात्र नेपालबाहिरका भाषाबाट लिनुपर्ने हो । तर कानुन मन्त्रालयबाटै बन्ने कानुनी लिखतमा अधिकांश शब्द वा पदावली नेपालमा नपचेका विप्रेषित शब्द विशेषगरी अङ्ग्रेजीका राखिने गरेको छ ।अनि, पछि मात्र त्यसलाई नेपाली वा उल्लिखत स्रोतका शब्दमा रूपान्तरण गर्ने गरेको पाइन्छ । विगतमा नेपाल कानुनमा प्रयोग हुँदै आएका पुलिस, जेलर, कोर्टफी र अद्यापि प्रयोगमा रहेका प्रोबेसन, प्यारोल, बोर्ड यसका उदाहरण हुन् ।

वर्णविन्यासको मानक पनि आफ्नै छ यताको । उदाहरणका लागि सबै जसो कानुनमा सजायको कुरा गर्दा आउने सजायको स्वरूप “जरिमाना” लाई “जरिवाना” लेखिएको पाइन्छ । मानक मानिने प्रज्ञा प्रतिष्ठानको बृहत् शब्दकोशमा “जरिवाना” शब्द प्रविष्ट नै छैन । जरिमाना शब्द फारसी जुर्मान् शब्दबाट नेपाली कानुनमा छिरेको हो । यसैले यसको नेपाली उच्चारण जरिमाना नै हो । प्रतिष्ठानले कानुनको त्यो अत्यधिक प्रयोगको जरिमाना शब्दको विकल्पमा जरिबाना शब्दचाहिँ वैकल्पिक राखेको पाइन्छ । “पुनर्स्थापना”, “अन्तर्राष्ट्रिय” “पुनर्स्थापकीय” जस्ता अमानक वर्णविन्यासको प्रयोग नेपाली कानुनी क्षेत्रका लागि मामुली विषय हुन् ।

प्रज्ञा प्रतिष्ठान कि प्राज्ञ प्रतिष्ठा ?

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रकाशित गर्दै आएको “बृहत् नेपाली शब्दकोश” ले अनेक हिसाबले चोट बेहोर्दै आएको पाइन्छ । यो शब्दकोशले प्राज्ञहरूका बाई मात्रा र दाहिना, तर्कुल्ले र बर्धन्ने, हलन्त र अजन्त, रेफ र खुट्टो काट्ने, पदयोग र पदवियोगजस्ता अनेक लात्तीमुड्की र कोर्रा बेहेरोको छ । कोशमा संस्कृत, उर्दूफारसी, अङ्रेजी, हिन्दीजस्ता नेपाली मातृभाषा नरहेका भाषाबाट भित्रिएका शब्द पनि प्रविष्ट छन् । शब्दको स्रोतमा नेपालकै आन्तरिक मातृभाषाहरूलाई स्रोतको जस दिनै कन्जुस्याइँ भएको छ ।”सोत्तर/सोतर” शब्दको स्रोत गुरुङ भाषा हो । गुरुङ भाषामा सुकेको झारपातलाई सोतार भनिन्छ तर शब्दकोशले संस्कृतको “शोषास्तर” बाट बनेको देखाइएको छ । नेपालीमा गुरुङबाट आएको शब्दका लागि गुरुङ भाषालाई किन जस नदिने ?

वरन्डा शब्दको स्रोत संस्कृत नभएर भोजपुरी हो । भोजपुरीमा कौसीजस्तो खुला ठाउँलाई बरामदा भनिन्छ जुन फारसीबाट आएको हो । यस्तै बरियाँत शब्द भोजपुरीकै बरात शब्दबाट नेपालीकरण भएको हो तर प्रतिष्ठान भोजपुरीलाई स्रोतको श्रेय दिँदैन । कोशमा प्रविष्ट नाङ्लो, डालो, पेचा, पेरुङ्गो, बरियो, सिकुवा, पोचोजस्ता शब्दहरूलाई कि त झर्रा नभए संस्कृत तद्भवको रूपमा चित्रण गरिएको छ । चुकुल, बुईँगल, खिच्चो जस्ता नेवाः भाषाबाट भित्रिएका बाहेक लिम्बू, तामाङ, भोजपुरी, थारू,  गुरुङलगायतका भाषाबाट भित्रिएका शब्दको लेखाजोखा छैन । अनि भनौँभनौँ लाग्छः प्रज्ञा प्रतिष्ठान कि प्राज्ञ प्रतिष्ठा ?

हिन्दीबाट छिरेको ‘कि’ ले छँदाखाँदाको ‘भने’ अस्तित्वै खाइदियो । ‘के तपाईँ समस्यामा हुनुहुन्छ ?’ यस्तो प्रश्न नेपालीको भाषिक ढाँचामा बन्दैन तर प्रचलनमा यै छ । अङ्ग्रेजीको प्रश्नवाचक सर्वनाम सुरुमा आउनेको उल्फा अनुदान यो नेपालीलाई । नेपालीमा के किन कहाँ सुरुमा बसेर प्रश्नै बन्दैन । नेपालीमा बनाउनुपर्दा ”तपाईँलाई के समस्या छ वा तपाईँको समस्या के छ” भनिन्थ्यो होला । यो उल्था हो विकसित अङ्ग्रेजीबाट पाइएको विकास अनुदान अब पचाइसक्न लागियो ।

उल्फाको धन उल्था

नेपालमा सात सालको प्रजातन्त्र सँगै अङ्ग्रेजीबाट नक्कल गर्ने रोग भाषामा पनि उल्था  वा अनुवाद भयो। उल्था गर्ने काइदा पनि गजबकै छ । अङ्ग्रेजी नेपालीको एउटा शब्दकोश अगाडि राखिन्छ अनि त्यो शब्दकोशमा त्यो अङ्ग्रेजी शब्दको नेपालीमा पहिलो शब्द जे छ त्यही दिइहाल्ने हो । उदाहरणका लागि, कतै ‘प्रोब्लेम’ शब्द आयो भने ‘समस्या’ लेखिहाल्ने उल्थामा । अङ्ग्रेजीमा प्रोब्लेम शब्द कति अर्थमा प्रयोग हुँदो हो ? समस्या, प्रश्न, जिज्ञासा आदि पाठले माग्छ प्रश्न लेखिन्छ – समस्या ।

व्याकरणको ढाँचामै नक्कलले नेपाली भाषा सखाप छ । हिन्दीबाट छिरेको ‘कि’ ले छँदाखाँदाको ‘भने’ अस्तित्वै खाइदियो । ‘के तपाईँ समस्यामा हुनुहुन्छ ?’ यस्तो प्रश्न नेपालीको भाषिक ढाँचामा बन्दैन तर प्रचलनमा यै छ । अङ्ग्रेजीको प्रश्नवाचक सर्वनाम सुरुमा आउनेको उल्फा अनुदान यो नेपालीलाई । नेपालीमा के किन कहाँ सुरुमा बसेर प्रश्नै बन्दैन । नेपालीमा बनाउनुपर्दा ”तपाईँलाई के समस्या छ वा तपाईँको समस्या के छ” भनिन्थ्यो होला । यो उल्था हो विकसित अङ्ग्रेजीबाट पाइएको विकास अनुदान अब पचाइसक्न लागियो । अनुवादमा नेपाली वाक्यको छेउटुप्पो नमिल्नु देखादेखी बहुवचनार्थी शब्दमा ‘हरू’ थपेर विरूप पार्नु अनुवाद वा उल्थाले दिएका नवसम्पदा भए नेपालीलाई । खै के भन्ने उल्था उल्फाको धन?

टुङ्याउनीमा

भाषा कानुन र समाज ख्याल ठट्टाका विषय होइनन् । सरकारी कामकाजमा त मानक प्रयोगमा अति संवेदनशील हुनैपर्छ । हाम्रोमा मानक भाषालाई हेप्ने चलन छ । पानी ह्रस्व लेखे पनि दीर्घ लेखे पनि तिर्खा मेट्न शुद्ध भए पुगेन र ? यसरी भाषालाई हल्का रूपमा लिनेलाई के भन्न सकिन्छ र ? भन्न यत्ति सकिने हो टाँकघर त टाकँघरै हो नि तलको पनि माथिको पनि । माथिको टाँक अर्कोपट्टि तलको टाँकघरमा लगाएर यसो चोक वा चहलपहल भएका ठाउँमा जानोस् कसैले केही भनो भने टाँक टाँक घरैमा त छ नि भनेर चित्त बुझाउनुहोला तिनको । अब यति भनेपछि तपाईँ आफै भन्नोस् नेपाली भाषा बिगार्ने को को हो ?