सुशान्तले आत्महत्या गर्नुको कारण बलिउडको नातावाद नै ह‍ो त ?

♦ गोपाल ढकाल, मनोविद्

बलिउड अभिनेता सुशान्त सिंह राजपुतको आत्महत्यापछि बलिउडमा हुने गरेको नातावाद र सिण्डीकेटको बिषयलाई लिएर चर्को बहस शुरु भएको छ। मुम्बईमा ठूलो सिन्डीकेट चलिरहेको छ । त्यहाँ नातावाद हावी छ । सुशान्तलाई बहिष्कार गर्ने वा फिल्मबाट निकाल्ने निर्माताहरूबिरुद्ध आत्महत्याका लागि उक्साएको लगायतका आरोप लगाउन थालिएको छ । सुशान्तले आत्महत्या गर्नु यसैको उपजको रुपमा धेरैले ब्याख्या गर्न थालेका छन् ।

नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा पनि परिवारवाद, नातावाद र कृपावाद जस्ता कुराहरुले जरा गाड्दै गइरहेको छ । मेहेनत गरेर अगाडि बढ्न खोज्ने र अभिनयमा अब्बल कलाकारलाई काम पाउनै मुस्किल छ भन्ने कुराहरु आइरहेका छन् । पछिल्लो समय केही कलाकर्मीहरुले नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा भइरहेको विभेद, गुटबन्दी , परिवारवाद तथा नातावाद (नेपोटिजम) को बिषयमा खुलेर आवाज उठाउन थालेका छन् । अभिनेत्री बर्षा शिवाकोटीले त आफू समेत यसबाट पीडित भएको खुलासा गरेकी छन् । पक्कै पनि नातावाद, कृपावाद, बहिस्करण, सिण्डिकेट, अपमान, भेदभाव जस्ता कुराले मानिसको मनमा पक्कै चोट पुर्याउँछ ।

फिल्म नपाउँदैमा, ऋण लाग्दैमा, प्रेममा असफल हुँदैमा वा अन्य एउटै मात्र कारणले कसैले आत्महत्या गर्दैन । यसका पछाडि धेरै कारक तत्वले प्रभाव पारेको हुन्छ। आत्महत्याको हिसाबले केही व्यक्ति बढी जोखिममा परेका हुन्छन्। उनीहरुले आत्महत्या गर्ने संभावना धेरै हुन्छ।

जसले मनोसामाजिक समस्या तथा मानसिक रोग निम्त्याउन सक्छ । फिल्म जस्तो आफ्नो कला र सिर्जना देखाउने क्षेत्रमा यस्तो व्यवहारले यस क्षेत्रको बिकासमा नै असर पुर्याउने गर्छ । यसलाई कदापि राम्रो मान्न सकिँदैन । तर बलिउड तथा कलिउडमा यसले लामो समयदेखि जरा गाडेको देखिन्छ । प्राय जसो सबै क्षेत्रमा सिन्डिकेट देखिन्छ । फिल्म क्षेत्रमा त झन् आफ्नो वर्चश्व कायम राख्न अनेकन तिकडम हुने गर्छन् । यस क्षेत्रमा लागेका घरानाका आफन्तले मात्र अवसर पाएको, प्रतिभा हुँदाहुँदै पनि अरु पछि पर्नु परेको ज्वलन्त उदाहरणहरु प्रशस्त छन् ।

अवसर नपाएपछि आफै लगानी गरेर कलाकार भएका पनि धेरै भेटिन्छन् । यति हुँदाहुँदै पनि फिल्म उद्योग विशुद्ध कलाकारिता क्षेत्र मात्र नभएर एक किसिमले व्यवसाय पनि हो। फिल्म बनाउनेले नाफा घाटाको हिसाबकिताब गर्छ। निश्चित रूपमा उसका केही स्वार्थ पनि हुने गर्दछन् । जसले गर्दा लगानीकर्तालाई सजिलोसँग औंला उठाउन पनि सकिरहेको हुँदैन । यसकारण क्षमता भएकाहरु पनि निरीह हुन बाध्य देखिन्छन् ।

आत्महत्याको कारण खोज्ने हो भने यसको प्रमुख कारण मानसिक रोगलाई लिने गरिन्छ । त्यसमा पनि डिप्रेसन एक नम्बरमा पर्ने गर्छ । विभिन्न कारणले गर्दा मानसिक समस्यमा परेपछि बेलैमा सही उपचार हुन नसक्दा आत्महत्या जस्तो दुखद घटना घटन सक्छ। तर आत्महत्याको पछाडिको कारणलाई बेवास्ता गर्दै फरक व्याख्याले समाजमा आत्महत्या प्रतिको बुझाई र धारण गलत बन्न जान्छ। फिल्म नपाउँदैमा, ऋण लाग्दैमा, प्रेममा असफल हुँदैमा वा अन्य एउटै मात्र कारणले कसैले आत्महत्या गर्दैन । यसका पछाडि धेरै कारक तत्वले प्रभाव पारेको हुन्छ। आत्महत्याको हिसाबले केही व्यक्ति बढी जोखिममा परेका हुन्छन्। उनीहरुले आत्महत्या गर्ने संभावना धेरै हुन्छ।

पेशाका हिसाबले पनि व्यक्तिहरुमा आत्महत्याको जोखिम बढी हुन्छ । तनावपूर्ण पेशा अंगाल्ने व्यक्ति अरु पेशामा भन्दा आत्महत्याको जोखिम बढी हुन्छ। फिल्म वा कलाकारिता पेशा पनि तनावपूर्ण पेशा हो। यो पेशामा स्थापित हुन धेरै संघर्ष गर्नुपर्छ। दर्शकले सधैं नरुचाउन पनि सक्छन्। सधैंभरी एउटै उचाई नहुन सक्छ । दर्शकको आलोचना खप्नु पर्ने हुनसक्छ। दर्शकको एक अर्का कलाकारबीच तुलना गर्ने स्वभाव हुन्छ । धेरै कलाकारलाई दर्शकको यो व्यवहार मन नपर्न सक्छ । कलाकारहरु स्वभावत महत्वकांक्षी पनि हुन्छन्। दर्शकलाई रिझाई राख्न देखावटी गर्नु, आफूलाई चर्चामा राखी राख्न विभिन्न हतकण्डा देखाउनु उनीहरुको बाध्यता हुनसक्छ ।

घरपरिवारलाई समय दिन नसक्दा परिवारिक बेमेल र खटपटले सताउन सक्छ । यी र यस्ता कारणले कलाकारमा मानसिक तनावले सताउने जोखिम बढी हुन्छ। जसले मानसिक समस्यामा पार्न सक्छ। आत्महत्या जस्तो समाजको अहिलेको जटिल सामाजिक समस्यालाई संक्रिण रुपले हेर्ने र ब्याख्या गर्नु हुँदैन। आत्महत्या मानसिक रोगको एउटा परिणामको रुपमा बुझ्नु उत्तम हुन्छ।

कंगनाले भनेकी छन्, ‘इन्जिनियरिङमा राम्रो ¥यांकमा आएर सुशान्तले छात्रवृत्ति पाएका थिए। त्यत्रो संघर्ष गर्दै आएका उनको दिमाग कसरी कमजोर हुन सक्छ र आत्महत्या गर्न सक्छन् ?’ कंगनाको बुझाइमा कमजोर दिमाग भएको मान्छेले मात्र आत्महत्या गर्छ भन्ने देखिन्छ। तर यो बुझाइ गलत हो। डिप्रेसनमा गएपछि व्यक्तिको आफूलाई हेर्ने दृष्टिकोण, आत्मबल, निर्णय लिने क्षमता कमजोर भएर जान्छ।

बलिउड अभिनेताको आत्महत्याको कुरा गर्दा उनी बिगत ६ महिनादेखि डिप्रेसनमा थिए भन्ने कुरा बाहिर आएको छ। तर पारिवारले यो हत्या हुनसक्ने आशंका गरिरहेका छन्। यद्यपि उनको मुत्यु झुण्डिएर भएको देखिएको छ। उनी के कारणले गर्दा डिप्रेसनमा थिए भन्ने कुरा फरक हो। डिप्रेसन हुनुमा धेरै कारण हुन सक्छन्। व्यक्तिको व्यक्तित्व, स्वभाव, जीवनशैली, रहनसहन आदि कुराले पनि मानसिक रोग तथा आत्महत्याको जोखिम बढाउँछ।

उनले पनि अरु कलाकारहरुले भोग्नुपरेका साझा समस्याहरु भोग्नु पर्यो होला। उनी पनि अरु कलाकारहरु झैं महत्वाकांक्षी पनि थिए होलान् । समाचारहरुमा उनमा पचासौं सपनाहरु थिए जुन पूरा हुन सकेनन् भन्ने जस्ता कुरा बाहिर आएका छन्। सुशान्तलाई आत्महत्या गर्ने बाध्य बनाइएको हो भन्दै सलमान खानसहित ८ जना बिरुद्ध दुरुत्सानको मुद्दा समेत दायर गरिएको छ। अदालतले यसलाई कसरी लिन्छ हेर्न बाँकी छ। कसैलाई आत्महत्या गर्न बाध्य बनाउनु एक किसिमले अपराध नै हो।

यसको साक्षीमा अभिनेत्री कंगना रनावत बसेकी छन् । कंगनाले भनेकी छन्, ‘इन्जिनियरिङमा राम्रो ¥यांकमा आएर सुशान्तले छात्रवृत्ति पाएका थिए। त्यत्रो संघर्ष गर्दै आएका उनको दिमाग कसरी कमजोर हुन सक्छ र आत्महत्या गर्न सक्छन् ?’ कंगनाको बुझाइमा कमजोर दिमाग भएको मान्छेले मात्र आत्महत्या गर्छ भन्ने देखिन्छ। तर यो बुझाइ गलत हो। डिप्रेसनमा गएपछि व्यक्तिको आफूलाई हेर्ने दृष्टिकोण, आत्मबल, निर्णय लिने क्षमता कमजोर भएर जान्छ।

मानसिक स्वास्थ्य समस्याका बारेमा जनचेतनाको ठूलो आवश्यकता देखिन्छ। डिप्रेसन तथा आत्महत्याका विषयमा सत्यतथ्य जानकारी दिन सके तथा यस बिषयमा बहस र छलफल अगाडि बढाउन सके यस्ता दुखद घटनाहरुलाई कम गर्न सकिन्छ।