नेपालमा बाघ संरक्षणका चुनाैति र पर्यटनकाे सम्भावना

◊ दीपक शर्मा

१६, साउन, बर्दिया ।  करिब २ दशक अघिसम्म नेपालका निकुञ्ज मात्र होइन अन्य जंगलमा पनि बाघ देखिने गर्दथ्यो, बढदो वन विनाश, आहारको कमीसँगै लोप हुँदै गईरहेको बाघलाई जोगाउन अहिले हम्मे हम्मे परेको छ ।  लोप हुँदै गएको बाघलाई केही वर्षदेखि संरक्षण गर्दा विश्वमा बाघको अवस्था केही उकालो लाग्दै गएको छ । यद्यपि बाघ संरक्षणको चुनौति पनि सँगसगै उकालो लागिरहेको छ । अहिले पनि विश्वमा बाघको अवस्था नाजुकै छ ।

प्राकृतिक वासस्थानमा बाघ विश्वका १३ वटा देशहरुमा मात्रै पाइन्छ । वितेका १ सय वर्षमा विश्वभरी बाघको वासस्थान ९३ प्रतिशतले घटेको छ । यस अवधिमा ३ प्रजातिका बाघहरु लोप भएका छन । हाल विश्वमा ५ हजार ११ को हाराहारीमा बाघ रहेका छन । ती मध्ये नेपालमा २ सय ३५ वटा बाघ रहेका छन । सन २०२२ सम्ममा नेपालमा बाघको सख्या २ सय ५० पुरयाउने लक्ष्य रहेको छ । साथै नेपालमा कम्तिमा चार वर्षको अवधिमा बाघको गणना गरिदै आएको छ । पहिलो पटक सन १९९५ मा गरिएको गणना हुदाँ नेपालमा ९८ वटा बाघ फेला परेका थिए ।

नेपाल लगायत बाघ पाइने १३ वटा देशहरुमा यसको संरक्षण गर्नका लागि विभिन्न किसिमका प्रयासहरु भैरहेका छन् । बाघ संरक्षण लागि पहिलो पंक्तिमा रहेका बाघ पाइने स्थानका नागरिकलाई बाघको महत्व तथा यसको संरक्षणको आवश्यकताको विषयमा जानकारी गराउन जरुरी छ । बाघका ९ वटा उपप्रजातिहरु हुने गर्दछन , जसमा पाटे बाघ , मलाय बाघ,अमुर ‘साइवेरियन’ बाघ, इण्डो चाइना बाघ, साउथ चाइना बाघ, बाली बाघ, क्यासपियन बाघ, जाभा बाघ र सुमत्राण बाघ । यी बाघहरु मध्ये अहिले संसारको प्राकृतिक वासस्थानबाट बाली बाघ, क्यासपियन बाघ र जाभा बाघ लोप भैसकेका छन । साथै साउथ चाइना बाघ चीनमा मात्रै रहेका छन ।

नेपालसँगै भारत , भुटान , बर्मा म्यानमार , चीन , रुस, थाईल्याण्ड , बंगलादेश , क्यामबोडिया , भियतनाम , मलेसिया , इन्डोनेसिया र लाओस गरी १३ वटा देशमा मात्रै बाघ पाइन्छ । बाघले वासस्थानको रुपमा प्रशस्त आहार प्रजाति भएको घना जंगल, झाडी क्षेत्र, अग्लो घास भएको तथा प्रशस्त पानी भएको क्षेत्र मन पराउँदछ । यस्तो स्थानमा उसलाई शिकार गर्न ,आराम गर्न वा बच्चा जन्माउन र लुकाउन हुर्काउन सजिलो हुने गर्दछ ।

बेलुकी पख अथवा साझँ परेपछि बाघ आहाराको खोजीमा सक्रिय हुने गर्दछ । बाघले आहारालाई पछाडि वा साइडबाट आक्रमण गर्दछ । बाघले एक पटकमा ४० केजीसम्म मासु खाने गर्दछ । बाघले सात दिनको फरकमा शिकार गर्दछ । एक अध्ययन अनुसार २० देखि २२ पटकको अथक प्रयासबाट मात्र बाघ शिकार गर्न सफल हुन्छ । बाघले आफनो इलाका भित्रका कुल आहारा प्रजाति मध्ये ९ देखि ११ प्रतिशतलाई शिकार गर्दछ ।

पछिल्लो तथ्याङ्घ अनुसार शुक्लाफॉटा राष्ट्रिय निकुञ्ज १६ वटा, बर्दिया राष्ट्रि निकुञ्ज ८७ वटा, बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज २१ वटा ,चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज ९३ वटा, पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्ज १८ वटा गरी जम्मा २ सए ३५ वटा बाघ नेपालमा रहेका छन । नेपालमा रहेका ती बाघको संरक्षण गर्न निकै चुनौति छ ।

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत अणनाथ बरालका अनुसार बाघको वासस्थानको विनास, बाघको आहार प्रजातिमा कमी, चोरी शिकार र अंगहरुको अवैध अन्तराष्ट्रिय व्यापार, राजमार्गमा दुर्घटना , मानव र बन्यजन्तुको बीचको द्धन्द्धका कारण संरक्षणमा तगारो देखिन्छ । यसका लागि निकुञ्ज क्षेत्रमा वसोवास गर्ने नागरिकलाई निकुञ्ज संरक्षणको जिम्मेवारी बोध गराउन जरुरी देखिन्छ ।

साथै बाघ संरक्षणका लागि वन अतिक्रमण र विनाश नियन्त्रण, आहार प्रजातिको संरक्षण र वासस्थानको उचित व्यवस्थापन , चोरी शिकार नियन्त्रण र अन्तराष्ट्रिय अवैध व्यापार नियन्त्रण , संरक्षणमा स्थानीय व्यक्तिहरुको सहभागितामा बृद्धि र अन्तरक्रिया , गोष्ठी, सडक नाटक र प्रचार प्रसार कार्यक्रमलाई बढवा दिने, अन्तराष्ट्रिय महासन्धिहरुको कार्यान्वयन गर्ने र गराउने , क्षतिपुर्तिको उचित व्यवस्थापन , संरक्षण कार्यमा संलग्न व्यक्तिलाई आवश्यक तालिम अध्ययन अनुसन्धान र समन्वय हुन जरुरी रहको बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत अणनाथ बरालको ठम्याई छ ।

बाघले मानिसलाई सितिमिति आक्रमण गर्दैन तर बाघसँग सानो बच्चा भएको अवस्थामा, शिकार गर्न लागेको अथवा खान लागेको अवस्थामा, घाइते वा विरामी भई लामो समयसम्म भोको रहेको अवस्थामा, बुढो भई शिकार गर्न अशक्त भएमा , भाले लाग्ने समयमा पोथीले बच्चा लुकाएको ठाउँमा अचानक पुगेमा , सुतेको वा आराम गरिरहेको वेलामा मान्छे नजिक पुगि जिस्काएमा, बाघ आपसमा झगडा गरिरहेको अवस्थामा मानिस नजिक पुगेर जिस्काएमा, बच्चालाई खाना खुवाइरहेको वा शिकार खेल्न सिकाइरहदा मान्छे पुगेमा, जम्काभेट भएर भाग्ने ठाउँ नपाएको अवस्थामा, मान्छे खाने बानी परेमा, बाघको वासस्थान क्षेत्रमा आहार प्रजाति कम भएमा, बासस्थान कम भएमा बाघले मानिसलाई आक्रमण गरी आफनो शिकार बनाउने राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष बर्दियाका संरक्षण कार्यक्रमका कार्यक्रम अधिकृत डाक्टर रबिन कडरियाले जानकारी गराए ।

बाघ परिस्थितिय प्रणालीको एक प्रमुख अंग र स्वस्थ्य जंगलको सुचक पनि मानिन्छ । उनीहरुको बसोवास गर्ने जंगल तथा तिनको बासस्थानबाट मानिसहरुका लागि सिर्जना हुने प्राकृतिक स्रोतहरु र जीवन प्रणालीबीचको सम्वन्धलाई स्थापित गर्दछ । बाघको लोप हुदा र त्यसमा आधारित जीवन प्रणालीमा क्षय हुदाँ बाघ वासस्थानको शृंखलामा परेका देशहरुको ऐतिहासिक संस्कृति र वातावरणिय पक्षहरुमा विपत्तिजनक परिणामहरु देखिने निश्चित छ । बाघ वासस्थानहरुले कार्वन प्रशोधन, जलवायु सन्तुलन, निशेचन सेवा, प्राकृतिक प्रकोप र भुक्षय नियन्त्रण, जडीवुटीहरुको अणुवांंशिक विविधता र जैविक विविधताको विकासजस्ता महत्वपुर्ण मानव उपयोगी सेवाहरु प्रदान गर्दछन ।

हाम्रा पुर्खाले हामीलाई छोडेर गएका बाघहरु हामीले प्रत्यक्ष रुपमा देख्न पाएका छौ । तर हामीले यी बाघको संरक्षण गर्न सकिरहेका छैनौ भने यो प्रकृतिको सुन्दर उपहार बाघ हामी बीचबाट लोप भै हाम्रा भावी सन्ततीले बाघ देख्न नपाउने अवस्था नआवोस भन्नका लागि आजैदेखि बाघ संरक्षणमा लागौ । बाघ अवलोकनका लागि आउने पर्यटकबाट हुने आम्दानीले हाम्रो जीवनस्तर माथि उठाउन सहयोग पुग्नेछ साथै अन्तराष्ट्रिय स्तरमा बन्यजन्तु अवलोकनको लागि नेपाल उत्कृष्ट गन्तव्य बन्न सक्छ ।