सुनसान गाईजात्रा, फाट्टफुट्टमात्र झाँकी !

◊ पूर्णप्रसाद मिश्र

२० साउन, काठमाडौं । यस वर्षको गाईजात्राका अवसरमा काठमाडौं उपत्यका प्रायः सुनसान देखिएको छ । भाद्र कृष्ण प्रतिपदादेखि अष्टमीसम्म आठ दिन मनाइने परम्परागत सांस्कृतिक पर्व ‘गाईजात्रा’ को पहिलो दिन आज विगत वर्षजस्तो रमझम छैन । उपत्यकामा नै कोरोना भाइरसको सङ्क्रमण फैलने क्रम बढेकाले कम मानिसमात्र बाहिर निस्किएका छन् । गाईजात्राको बढी रमझम हुने वसन्तपुर दरबार क्षेत्रमा पनि फाट्टफुट्टमात्र झाँकी देखिएका छन् ।

एक वर्षभित्र दिवङ्गत भएका आफन्तको सम्झनामा आजका दिन गाई वा मानिसलाई गाईका रूपमा सिङ्गारी आ–आफ्ना क्षेत्रमा परिक्रमा गराउने र उनीहरूलाई श्रद्धालुद्वारा दूध, फलफूल, रोटी, चिउरा, दहीका साथै अन्न र द्रव्य दान गरिन्छ । यसरी नगर परिक्रमा गर्नाले वर्षभरि मृत्यु भएका व्यक्तिहरू गाईको पुच्छर समाई वैतरणी पार हुन्छन् भन्ने धार्मिक विश्वास छ ।

राजा प्रताप मल्लले पुत्रशोकले विह्वल भएकी आफ्नी रानीलाई दुनियाँले पनि यस्तै शोक बेहोर्नुपर्छ भन्ने देखाउन ‘जनतालाई आ–आफ्नो घरका मरेका व्यक्तिका नाममा गाईजात्रा निकाली शहर परिक्रमा गराउनू’ भनी आज्ञा दिएका आधारमा यस पर्व शुरु भएको ऐतिहासिक तथ्य छ । यसबाट पनि रानीको मन शान्त हुन नसकेकाले विभिन्न प्रकारका प्रहसन तथा व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रमसमेत गराउने आदेश दिएअनुरूप हास्यव्यङ्ग्यको प्रचलन चलेको हो भन्ने जनश्रुति पाइन्छ ।

प्रताप मल्लको पालादेखि प्रचलनमा आएको गाईजात्रा हनुमानढोकास्थित राजप्रासाद भएर जानुपर्ने प्रथा अहिलेसम्म पनि जारी छ । देशका विभिन्न शहरमा गाईजात्रा मनाइने भए पनि उपत्यकामा यसको विशेष रौनक देखिने गरेकामा यस वर्ष कोरोना भाइरसको सङ्क्रमणबाट बच्न पनि भीडभाड कम गर्न सरकारले आह्वान गरेको छ । कोरोनाका कारण भौतिक दूरी कायम गरेर चाडपर्व मनाउनुपर्ने अवस्था छ ।

भाद्र कृष्ण अष्टमीका दिनसम्म मनाइने यस पर्वका क्रममा प्रहसन, सामाजिक विकृतिप्रति व्यङ्ग्यात्मक प्रदर्शन, नाचगान तथा मृत व्यक्तिको सम्झनामा रामायणको करुण रसका गीतहरू पनि गाइन्छ । काठमाडौं महानगरपालिका–२५ का वडाध्यक्ष नीलकाजी शाक्य आफ्नो जीवनकालमा पहिलोपटक सबैभन्दा सुनसान गाईजात्रा यस वर्ष देखेको बताए ।

विगत वर्षका गाईजात्रामा खुला दिलले असन, इन्द्रचोक र वसन्तपुर क्षेत्रका मानिस विगतमा परिवारबाट सबै जना निस्कने गरेकामा यस वर्ष संस्कतिलाई निरन्तरता दिने उद्देश्यले एकदुई जनामात्र निस्केको पनि उनले जानकारी दिए ।

सामाजिक सञ्जालमा सीमित हास्यव्यङ्ग्य

व्यवस्थाप्रति व्यङ्ग्य गरेको भन्दै विसं २०१७ पुस १ गतेको शाही ‘कू’ पछि गाईजात्रामा पनि प्रतिबन्ध लागेको थियो । संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीले विसं २०३३ मा नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले महोत्सवका रुपमा झाँकी र हास्यव्यङ्ग्यसहित गाईजात्रा फेरि मनाउन थालेको जानकारी दिए ।

हास्यव्यङ्ग्यले बुझ पचाएर जथाभावी गर्नेलाई सचेत गराउने र अनर्थकतामा सार्थकता झल्काउने उनको भनाइ छ । जात्राका क्रममा पाटनमा देखाइने सत्ययुगको धान, चामलको नमूना र काठमाडौँको ठमेलमा देखाइने स्वर्ण तथा रजताक्षरमा लेखिएका पुस्तक विशेष दर्शनीय मानिन्छन् ।

आजभोलि गाईजात्राका अवसरमा समाजमा विद्यमान विकृति र विसङ्गति उजागर गरिन्छ । सार्वजनिक रूपमा मनोरञ्जनात्मक तथा व्यङ्ग्यात्मक ढङ्गले विविध कार्यक्रमको आयोजनासमेत हुन्छ । पत्रपत्रिकामा पनि सामाजिक कुरीतिलाई समेटेर हास्यव्यङ्ग्य अङ्क प्रकाशित गरिन्छ ।

गाईजात्राका अवसरमा विगत वर्षमा यस्ता व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रम पनि एक हप्तासम्म नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान, राष्ट्रिय नाचघर, राष्ट्रिय सभागृहलगायत स्थलमा धूमधामसाथ गरिन्थ्यो । हास्य कलाकारको सक्रियतामा हुने यस्ता कार्यक्रम हेर्न हजारौँ मानिस टिकट काटेर पुग्थे । कोरोनाका कारण यस वर्ष त्यस्ता कार्यक्रम कतै भएको छैन ।

केही कलाकारले रेडियो, टेलिभिजन, युट्युबलगायत सामाजिक सञ्जालमै यस वर्षको गाईजात्राको व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रम सीमित भएको छ । हास्य कलाकार राजेन्द्र पोखरेलले यस वर्ष स्टेजमै गएर गाईजात्रा गर्दा कोरोना बढ्न सक्ने भएकाले भर्चुअल विधिबाट गरिएको कार्यक्रम एपी १ टेलिभिजनबाट देखाउने गरी तयारी भएको जानकारी दिए । मनोज गजुरेलको युट्युब च्यानल गजुरियल डट कम र साझा कथाबाट पनि गाईजात्रा कार्यक्रम हुने उनले बताए ।

गाईजात्रा पर्व काठमाडौं उपत्यकालगायत बनेपा, धुलिखेल, पनौती, बाह्रविसे, त्रिशूली, दोलखा, खोटाङ, भोजपुर, चैनपुर, इलाम, धरान, विराटनगर, वीरगञ्ज, हेटौँडा, पोखरालगायत नेवार समुदायका मानिसको विशेष उपस्थिति रहेको शहरमा धुमधामका साथ मनाइन्छ । गाईजात्राका अवसरमा काठमाडौं उपत्यकामा सार्वजनिक बिदा दिइएको छ ।

विगतदेखि नै उपत्यकामा यस पर्वका अवसरमा बिदा दिइने भएकाले धेरै मानिस गाईजात्रा हेर्न शहरका मुख्य सडकमा निस्कन्थे । तर यस वर्ष सोमबारको जति पनि सवारी चलेका छैनन् । सोमबारमात्र उपत्यकामा कोरोनाका ६२ जना सङ्क्रमित भेटिएका थिए । फेरि कोरोना बढ्दै गएपछि अब के हुन्छ भन्ने जिज्ञासा आम मानिसमा बढेको छ । रासस