नेपालमै गाँजाको व्यवसाय गरेर लाखौं कमाउने बाटो खुल्यो ?

१९ मंसिर, काठमाडौं । नेपालमा जताततै सजिलै पाइने गाँजा अब संसारभर बिक्री वितरण गर्न पाइने भएको छ । सयुक्त राष्ट्रसंघीय नियोगले गाँजालाई खतरनाक लागुपदार्थको सूचीबाट हटाएसँगै गाँजा अब नेपालसँगै विश्वभर खुला भएको हो । यद्यपि गाँजालाई खुला रुपमा उत्पादन गर्न र किनबेच हुने कानुनी प्रक्रियाको संशोधन गर्न भने बाँकी नै छ ।

गाँजालाई प्रतिबन्धित लागुऔषधबाट हटाएर आयूवेर्दिक औषधीको रुपमा सुचीकृत गर्न युएनमा मतदान भएको थियो । लागुऔषध सम्बन्धी राष्ट्रसंघीय नियोगले बुधबार बहुमतका आधारमा प्रस्ताव पारित गरेको हो । विश्व स्वास्थ्य संगठनले गाँजालाई खतरनाक लागुऔषधको सूचीबाट हटाउन सिफारिस गरेको थियो ।

भियनामा सम्पन्न नियोगको वार्षिक सम्मेलनमा गाँजाजन्य वस्तुलाई खतरनाक लागुपदार्थको सूचीबाट हटाउने प्रस्तावमा २७ देशले समर्थन जनाएका थिए भने २५ देशको विपक्षमा मत परेको थियो । नेपालले गाजाँलाई प्रतिबन्धबाट हटाउने पक्षमा मतदान गरेको थियो ।

गाँजा खाने शक्तिशाली देश

नेपालसँगै अमेरिका, बेलायत, दक्षिण अफ्रिका, क्यानडा, अस्ट्रेलिया, फ्रान्स, इटाली, जर्मनी, भारतले पनि पक्षमा मतदान गरेका थिए । नेपाल लगायत विकासोन्मुख देशमा पाइने गाँजा अमेरिका लगायत शक्तिशाली देशका नागरिकले अत्याधिक सेवन गर्ने गरेका छन् ।

खासगरी लागुऔषध ड्रग्स बनाउन कच्चा पदार्थका रुपमा प्रयोग हुन सक्ने गाँजालाई नेपाली आयुर्वेदिक औषधिका रुपमा लिइन्छ । तर विकसित देशकै दबाब र प्रभावमा नेपाल लगायतका विकासोन्मुख देशमा बिस् २०३० सालदेखि गाँजा प्रतिबन्धित छ ।

जसको प्रत्यक्ष फाइदा विदेशी कम्पनीलाई हुने गरेको थियो । गाँजालाई औषधीय गुणका रुपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । तर त्यो अहिलेसम्म प्रतिबन्धित बिरुवाका रुपमा गणना गर्ने गरिएको छ । सोही कारण पनि गाँजामाथि लगाइएको प्रतिबन्ध फुकाउन राष्ट्रसंघीय आयोगमा मतदान भएको हो ।

प्रतिबन्ध फुकुवा भएपछि अब नेपाल लगायतका देशमा गाँजाको खेती गर्न सहज हुनेछ । नेपालका ग्रामीण क्षेत्र, जहाँ सिँचाई नभएको पहाड तथा तराईका ठाउँमा गाँजा खेती राम्रो हुने गरेको छ । अब यसको फाइदा नेपालले उठाउन सक्नेछ ।

गाँजा प्रतिबन्ध गर्नुपर्ने पक्षमा जापान, इराक, ब्राजिल, चीन, रूस, पाकिस्तान लगायत छन । जसले विपक्षमा मतदान गरेका थिए । राष्ट्रसंघको सिंगल कन्भेन्सन अन नार्कोटिक ड्रग्स १९६१ अनुसार गाँजालाई खतरनाक लागुपदार्थको सूचीमा राखिएको थियो । पछिल्लो निर्णयअनुसार अब यसलाई औषधिजन्य गुण भएको र कम खतरनाक लागुपदार्थको सूचीमा वर्गीकरण गरिएको छ ।

इन्टरनेसनल ड्रग पोलिसी कन्सोर्टियमका कार्यकारी निर्देशक आन फोर्डामले भने वर्गीकरण हेरफेरले मात्र गाँजाबारे फैलाइएको गलत हल्लामा परिवर्तन नआउने बताएका छन् । पछिल्लो समय भएका विभिन्न वैज्ञानिक अनुसन्धानले गाँजा औषधिका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने पुष्टि गरेको छ । यही अनुसन्धानका आधारमा गाँजा सेवनलाई कानुनी मान्यता दिने पहिलो देश भने उरुग्वे हो ।

नेपालमा गाँजा खेती : पहिले र अहिले

नेपालमा धेरै बर्ष पहिले गाँजा उत्पादन र बिक्री हुने गथ्र्यो । तराईका बारा, पर्सा, सिरहा, धनुषा, महोत्तरी तथा मध्य र पश्चिमका पहाडी जिल्लामा नगदे बालीका रूपमा गाँजा उत्पादन हुन्थ्यो ।

दोस्रो विश्वयुद्धकै समयदेखि नेपाली गाँजा भारत र अन्य देशमा ब्रान्डका रूपमा स्थापित भएको मानिन्छ । काठमाडौंमा गाँजा खान विदेशीहरु समेत आउने गर्थे । त्यतिबेला गाँजा व्यापारका लागि केन्द्रहरु नै खुलेका थिए । अर्थात पसल नै छुट्टै थिए । खासगरी असन र न्युरोडमा गाँजा बढी पाइन्थ्यो ।

यसको बढ्दो व्यापारसँगै सरकारले सन् १९६१ मा लागुऔषध ऐन जारी ग¥यो । लगत्तै अर्को वर्ष उत्पादन, बिक्री तथा आयातनिर्यातमा अनुमति पत्र लिनुपर्ने नियम बनायो । गाँजा नेपालको राजश्वमा ठूलो हिस्सा ओगट्ने व्यवसाय बन्यो । तरपछि राष्ट्रसंघबाट दबाब आएपछि सरकारले गाँजा उत्पादन र बिक्री गर्न प्रतिबन्ध लगायो । गाँजा उत्पादन र किनबेचविरुद्ध सन् १९७३ जुलाई १६ देखि प्रतिबन्ध शुरु भएको हो ।

त्यसबेला राष्ट्रसंघको ‘नार्कोटिक्स कन्ट्रोल बोर्ड’ ले गाँजालाई हिरोइनजस्तो कडा लागुपदार्थको दर्जामा राखेको थियो । आफ्नो नीतिअनुसार गाँजा प्रतिबन्ध लगाउन सहयोग नगरेको भन्दै राष्ट्रसंघले नेपालको चर्को आलोचना ग¥यो । एशिया र पश्चिमी देशमा अझै प्रतिबन्धित नभएको गाँजा तुरून्तै प्रतिबन्ध लगाउन उसले दबाब दियो ।

खासगरी त्यतिबेला काठमाडौं छिरेका कतिपय अमेरिकी ‘लागुऔषध सेवन गर्ने नाममा यतै बस्न थालेपछि अमेरिका चिन्तित भयो । सोही कारण नै नेपालको गाँजा खेतीमाथि उसले राष्ट्र संघमार्फत प्रतिबन्ध लगाएको हो । गाँजाको महत्व हामीकहाँ परम्परागत रूपमा धेरै छ । गाँजा अहिले भने लागुऔषधका रुपमा खाने बढी चलन रहेको छ ।

गाँजाप्रतिको धार्मिक आस्था र मान्यता

पहिलेको समय बूढापाकाले अनिद्रा र शारीरिक पीडा हटाउन गाँजा खाने गर्थे । धार्मिक रुपमा भजनकिर्तनको आनन्द लिन, चाडपर्व मनाउन, घरपालुवा जनावरको उपचार गर्न र साधुहरूलाई दान दिन पनि गाँजा प्रयोग हुन्थ्यो । पशुपतिमा आउने नागा बाबाले त अहिले पनि गाँजा खाने गरेको स्पष्ट देखिन्छ ।

नेपालमा हिन्दु धर्मको प्रभावले गाँजा चलनमा आएको बताइन्छ । नेपाल र भारतमा फागुपर्वका बेला गाँजाको भाङ खाने चलन छ । भगवान शिवले समुद्र मन्थनका बेला अमृत शुद्धीकरण निम्ति शरीरबाट गाँजा उत्पादन गरेको भनाइ छ । अर्को व्याख्याअनुसार त्यही अमृतको थोपा जमिनमा परेपछि गाँजाको बिरूवा उम्रेको हो ।

गाँजालाई मान्छेको दैनिक व्यवहारमा पनि उपयोगी मानिएको छ । नेपालको मध्यपश्चिम पहाडमा यसले दाउरा आपूर्ति गर्छ । यसको चोपबाट चरेस उत्पादन हुन्छ, जुन महँगो हुनाले ‘ब्ल्याक गोल्ड’ भनिन्छ । गाँजाको रेसाबाट कपडा र पातबाट उच्च कोटीको प्रांगारिक मल बनाइन्छ ।

गाँजा अभियान्ताको सफल प्रयास

प्रतिबन्धित गाँजा राष्ट्रसंघीय नियोगबाट फुकुवा भएपछि नेपालमा गाँजा खेती, उत्पादन र बिक्रीबारे बहस गर्दै आएका अभियान्ता भने खुशी भएका छन् । पूर्व प्रशासक भीम उपाध्यायले गाँजा विश्वव्यापी रुपमै खुला गरिएकोमा खुशी व्यक्त गर्छन् । नेकपाका सांसद विरोध खतिवडाले पहिलोपटक संसदमा यस विषयमा बहस शुरु गरेका थिए ।

यस्तै तत्कालिन कानुनमन्त्री शेरबहादुर तामाङले गाजाँसम्बन्धि कानुन संशोधन गर्न संसदमा प्रस्ताव लिएर गैह्रसरकारी विधेयकका रुपमा दर्ता गराएका थिए । ‘बर्षौदेखि गाँजा खेती प्रतिबन्ध थियो । हामीले आवाज उठाउँदै आएका थियौ’ नेपाल सरकारका पूर्व सचिव उपाध्यायले नेपालबहससँग भने, ‘अहिले राष्ट्रसंघीय नियोगबाट प्रतिबन्ध फुकुवा भएपछि अब यसको वैध उत्पादन र खेती शुरु हुनेमा आशावादी छु ।’

उपाध्यायका अनुसार गाँजामाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा गर्नका लागि नेपालले पक्षमा मतदान गरेको विषय महत्वपूर्ण हो । नेपालले पक्षमा मतदान गर्दा गाँजामाथिको प्रतिबन्ध फुकाउने देशको संख्या २७ पुगेको हो । विपक्षमा भने २५ मत खसेको थियो ।

भारतले पक्षमा मतदान गर्दा चीनले भने विपक्षमा मतदान गरेको थियो । उपाध्यायका अनुसार चीनले विश्वमा सबैभन्दा धेरै गाँजा खेती गर्दै निर्यात गर्छ । साथै उसले गाँजाबाट विभिन्न वस्तुको उत्पादन गरेर अर्बौ डलर कमाउँछ । पाकिस्तानले एक महिना अघि गरिब किसानका लागि भन्दै आफ्नो देशमा गाँजा वैध गर्ने कानुन पास गरेर गाँजाबाट ३ वर्षमा १ अर्ब डलर कमाउने योजना लागू गरेको छ ।

तर गाँजालाई वैध गर्न पाकिस्तानसँगै चीनले पनि अस्वीकार गरिदियो । यसले पनि गाँजामाथिको खुला बजार र उत्पादन तथा कारोबारमा भित्री रहस्य बढ्दो छ ।

पूर्वसचिव उपाध्यायका अनुसार अब नेपालले आफू अनुकुल कानुनी प्रक्रिया पूरा गरेर यसको व्यवसायिक उत्पादन, बजारीकरण गर्नुपर्छ । राष्ट्र संघबाट प्रतिबन्ध फुकुवा भएपछि अब गाउँगाउँका मानिसहरुलाई गाँजा खेती गरेर मनग्य आम्दानी गर्ने अवसर आएको पूर्वमन्त्री शेरबहादुर तामाङ बताउँछन् ।

‘यस विषयमा शुरुमा धेरैले बोल्नै मानेनन्, जतिले बुझेर बोले, त्यो पनि डराई डराई बोलेका थिए’ गाँजामाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा भएपछि नेपालबहससँग तामाङले भने, ‘तर अहिले यो कुरा सबैले बुझ्ने भएका छन् । राष्ट्र संघले नै प्रतिबन्ध फुकुवा गरेपछि नेपालमा पनि गाँजाको उपयोग र व्यवसाय गर्न सहज भएको छ ।

नेपालमा कहिलेदेखि गाँजाको कारोबार खुल्छ ?

गाँजाको उपयोगका विषयमा बहस शुरु भएसँगै यसको कानुनी प्रावधानमाथि पनि छलफल जारी छ । गाँजाको विषयमा २०७५ सालमा सबैभन्दा पहिले नेकपाका सांसद विरोध खतिवडाले संसदमा बहसको शुरुवात गरेका थिए । त्यसको अर्को बर्ष नै गाँजाको उत्पादन, प्रशोधन, बजार ब्यवस्थापन र बिक्री वितरण तथा प्रयोगलाई नियमन गर्न संसदमा विधेयक दर्ता भएको थियो ।

सांसद शेरबहादुर तामाङले गैर सरकारी कोटामा “गाँजा खेती व्यवस्थापन ऐन, २०७६” संसदमा दर्ता गराएका हुन् । नेपालमा गाँजाका विषयमा संसदमा दर्ता भएको यही एउटा मात्र प्रस्ताव हो । तामाङ कानुनमन्त्रीबाट विवादास्पद अभिव्यक्तिका कारण पदबाट राजीनामा दिएका सांसद हुन् । उनले गाँजाको उपपयोगका विषयमा बहस गर्दै आएका छन् ।

चार दशक पहिले नेपालमा गाँजामाथि लागेको प्रतिबन्ध फुकुवा गर्ने बाटो खुलेपछि अहिले संसदमै रहेको विधेयक पारित नभईकन नेपालमा यसको खुलेआम बिक्री वितरण गर्न पाइदैन् ।  राष्ट्र संघबाट प्रतिबन्द फुकुवा भएसँगै अब सरकारले विधेयक संसदमा पारित गरेपछि नेपालमा यसको खुल्ला रुपमा उत्पादन, व्यवसाय, बिक्री वितरण र कारोबार शुरु हुनेछ । यसले नेपालमा रोजगारी मात्रै सिर्जना हुनेछैन्, नेपालले गाँजा निर्यात गरेर मनग्य विदेशी डलर समेत कमाउनेछ ।

‘अब राष्ट्रसंघीय नियोगले नै प्रतिबन्ध फुकुवा गरेपछि नेपालमात्रै होइन, विश्वभर यसको व्यवसाय, उत्पादन र प्रयोग बढ्नेछ’ सांसद तामाङ भन्छन्, ‘तर नेपालमा अहिले संसदमा रहेको विधेयक पारित नभई उत्पादन र कारोबार वैध मानिदैन् । अब जतिसक्दो चाँडो संसदबाट विधेयक पारित गरेर नेपालमा गाँजाको व्यवसायिक उत्पादनलाई जोड दिनुपर्छ ।’