नेपाल नदेखेको नेपाली पुस्ता

नेपालभन्दा (भारतबाहेक) बाहिरै जन्मेका र नेपाल नदेखेका नेपालीका लागि अत्यन्त कौतुहलताको मुलुक भएको छ ‘नेपाल’ । त्यस्तो नयाँ पुस्ताको संख्या लाखमा पुगिसक्यो । कौतुहलतासँगै यो देश एकपटक हेर्न नपाएकोमा किञ्चित लाचारी वा केही गुमाएजस्तो खिन्नता पाइन्छ ।

मातृभूमि जहाँ भए पनि समृद्धीले बनाएको मानसिकता, उच्च चेतना र नागरिक भावनाले ‘पितृभूमि’ खोज्दछ र त्यो नपाउँदाको खल्लोपन मनमा बसिरहन्छ भन्ने यथार्थ उनीहरूको मन बोलेकोबाट बुझ्न सकिन्छ ।

फिजीको ‘सिगाटोका’का बृद्ध जंगबहादुर सिंह (ठकुरी) नेपाली नै बोल्छन् र ‘नेपाल हेरेरमात्र मर्ने धोको रहेको’ बताउँछन् ।

शान्ति स्थापनार्थ कंगोमा गएका नेपाली सैनिकहरूको घरेलु काम गरिदिने, नेपाली भाषा राम्रोसँग बोल्न जानेको, युट्युबमा भेटिने कंगोली किशोर लुजी हुन् वा लेबाननी नागरिक (ब्यापारी) करिम अलैयान्जस्ता, एकपटक नेपाल हेर्ने रहर पालेका र भाषाले नेपालीसँग नजिक्याएका मानिसहरू पनि दुनियाँमा धेरै भइसकेछन् ।

नेपाल नदेखेको नेपाली पुस्तामा विद्यमान कौतुहलता, खल्लोपन र विष्मयलाई, साहित्यमा नोबेल पुरस्कार (२००१) पाएका त्रिनिदाद (वेस्ट इन्डिज) का ब्रिटिश लेखक स्व. भी.एस्. नैपौलले सो पुरस्कार ग्रहण समारोहमा दिएको प्रत्युत्तर भाषणको यो अंशले वाणी दिएको मान्न सकिन्छ, “….हामीले भारत वा पछाडि छोडिएका आफ्ना परिवारहरूका बारेमा सोधीखोजी नै गरेनौँ । जब हाम्रो चिन्तनशैलीमा परिवर्तन आयो, अनि हामीले जान्ने इच्छा राख्यौँ, तर ज्यादै ढिलो भइसकेको थियो ।

म मेरा पितातर्फका मानिसको बारेमा केही जान्दिन । मलाई यतिमात्र थाहा छ उहाँहरू नेपालका हुनुहुन्थ्यो रे । मेरो नाम मन पराएका एकजना गुणकारी नेपालीले दुई वर्षअघि (सन् २००० मा), १८७२ को बेलायती देश–देशावरको विवरण (गजेटियर) खालको भारत बनारसतिरको विवरण उल्लेखित एउटा कृतिका केही पाना पठाइदिनु भएको थियो । ती पानामा उल्लेखित नाम–समूहमध्ये पवित्र शहर बनारसका नेपालीहरूको नाम समुहमा ‘नैपौल’ भन्ने पनि उल्लेख रहेछ । मसँग भएको यतिमात्र हो ।”

लेखक नैपौल नेपाली मूलका थिए र उनका पुर्खा गोरखपुरबाट गएका हुन्, उनका काकीहरूको अनुहारबाट पनि ती नेपालको कुनै पहाडबाट आएका हुन् भन्ने झल्किन्थ्यो भनी उनको जीवनी लेखक प्याट्रिक फ्रेन्चले एक अन्तर्वार्तामा भनेको, २०११ नोभेम्बर २९ को ‘द काठमाण्डू पोस्ट’ मा पढेकी हूँ मैले ।  नेपालबाहिरै जन्मेको नयाँ पुस्ताले नेपाली भाषा अल्प वा भ्रामक रुपमा बुझिदिँदा बित्यास् परेका घटना पनि अनेक छन् ।

एकजोडी बुढाबुढी आफ्ना छोरा–बुहारी र नाती–नातिना भेट्न अमेरिका गए । काखमा बोकेकी नातिनी ठूली भइसकेकी देख्नेबित्तिकै हजुरबाले भने, ‘ओहो, मेरी नातिनी कति अग्ली भइसकिछ ….!’ हजुरबाले नातिनीलाई ‘अग्ली’ भनेपछि नातिनी भित्र पसेर रुन पो थालिन् । अँग्रेजीमा ‘अग्ली’ भनेको कुरुप वा घीनलाग्दो भन्ने अर्थमा उनले हजुरबाको भनाइलाई बुझिछन् ।

भाषाजस्तै रहनसहनमा पनि नेपालीपन हराउँदै गएको छ नयाँ पुस्तामा । बसाईँसराईले नयाँ पुस्तामा ल्याएको परिवर्तन हेर्नलायक भएको छ नेपालीहरूमा पनि । भारतमा १० लाख जनताले बोल्ने भाषाको संख्या २९ वटा छन् । नेपालीभाषी भारतीयको संख्या लगभग ४० लाख छ । त्यहाँको दार्जिलिङ्ग, सिक्किमका नेपालीहरूमाझ भाषा–संस्कृति नेपाल सरहकै छ, तर देहरादूनका नेपालीहरूले आफ्नो भाषा तीब्र गतिमा गुमाएका छन् ।

त्यहाँ नयाँ पुस्ताका नेपालीभाषीहरू आधाजसो हिन्दी मिसिएको नेपाली बोल्छन् । त्यस्तै अवस्था छ नेपालबाट गएर तिब्बतको ल्हासामा बसोबास गरेका नेपालीहरूको पनि । २००७ सालमा परिवर्तन नआउन्जेलसम्म नेपालीहरूका लागि भारतबाहेक तेस्रो मुलुकमा बसाईँ जाने स्वतन्त्रता थिएन । ‘मुग्लान भासिएका’ नेपालीहरू भारतीयको पछि लागेर समुद्रपारीका मुलुकमा पनि पुगे । बिसौँ शताब्दीको प्रारम्भतिरै भारत र बर्माका केही नेपालीहरू ‘नेपाली’ पहिचान नदेखाई ‘अन्य एशियाली’ को परिचय लिएर भारतबाट अमेरिका पुगेको इतिहास भेटिन्छ । सन् १८८१ र १८९० को बीचमा १ हजार ९१० ‘अन्य एशियाली’ हरू अमेरिका पुगेको र तीमध्ये केही नेपाली पनि थिए भन्ने अमेरिकी अध्यागमन विभागको रेकर्डमा रहेछ ।

देव शम्शेरले आठजना नेपाली विद्यार्थीलाई अध्ययनार्थ जापान पठाउने निर्णय गरेबमोजिम चन्द्र शम्शेरको पालामा १७ जना नेपाली सेवकहरूसहित ती विद्यार्थीहरू डेढ महिना पानीजहाजको यात्रा गरी सन् १९०२ को जुन १७ मा जापानको योकोहोमा पुगे । करिब ३ वर्ष जापानमा पढेका ती विद्यार्थीको आतेजाते, खानपिन, बसाई र पढाईसहित सेवकहरूको सम्पूर्ण खर्चसमेत सरकारले बेहोरेको थियो ।

तिनमा गोलाबारुद प्रविधिका लागि जङ्ग नरसिंह राणा र भक्तबहादुर बस्नेत, खानी– बालनरसिंह रायमाझी र देवनरसिंह राणा, कृषि– दीपनरसिंह राणा, मेकानिकल इन्जिनियरिङ्ग– हेमबहादुर राजभण्डारी, सेरामिक्स् तथा लाह पूmलदान– बिचारमान सिंह र रसायनशास्त्रको लागि रुद्रलाल सिंह थिए । जापान पुग्ने पहिलो नेपालीहरू उनीहरू नै थिए भन्ने जापानी आधिकारिक रेकर्डमा देखिन्छ ।

पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धताका धेरै नेपाली ‘गोर्खाज्’ (सैनिक) को रुपमा बर्मा, मलेशिया, इन्डोनेशिया, इराक, मोरक्को, बेलायत, फ्रान्स, जर्मनी, बेल्जियम, इटली आदि मुलुकमा पुगे । पहिलोपटक बाहिरी दुनिया देख्न पाएको त्यो नेपाली संख्या लाखमै थियो । युद्धभन्दा अघि वा पछि ब्यापार, खेती र श्रमका लागि नेपालीहरू भारतभन्दा पर भूटान, बर्मा, फिजीजस्ता मुलुकसम्म पुगे । युद्ध सकिएपछि बर्मा र मलेशियामा धेरै नेपालीहरू उतै बसोबास सुरू गरे । आज त्यहाँ टुटेफुटेको नेपालीमा ‘हामी नेपाली हौँ’ वा ‘नेपालबाट आएको’ भन्ने नयाँ पुस्ता धेरै पाइन्छ ।

सन् १८९६/९७ मा सबभन्दा पहिले भारतको दार्जिलिङ्ग चियाबगानका ३० नेपाली मजदूरहरूलाई तत्कालीन ब्रिटिश उपनिवेश फिजीमा पु¥याइयो । अधिकांशतः पुरुषमात्र गएको हुनाले उनीहरूले भारतीय महिलासँग बिहे गरे । आज फिजीमा नेपालीको जनसंख्या ११ हजार पुग्यो । त्यहीँ जन्मेको नाती पुस्ताले मुस्किलले केही नेपाली शब्द बोल्नसक्छ । छोरा पुस्ताका कोहीकोही हिन्दीमिश्रित नेपाली बोल्छन् । नेपाली बोल्दा बीचबीचमा ठेट शब्द पनि सुनिन्छन् । मादल, दशैँ, देउसी, गुन्द्रुक, सेलरोटी, गुन्द्री, चिनीजस्ता वस्तु वा शब्द त्यहाँ अभैm देखिन्छन्, सुनिन्छन् ।

२०४६ सालको परिवर्तनले नेपाली जनताको गतिशीलतालाई ह्वात्तै बढाइदियो । २०४८ सालसम्म अमेरिका जाने नेपालीको संख्या वार्षिक सरदर सयमा थियो । त्यसताकाको अमेरिकी जनगणनामा २,६१६ जना अमेरिकीहरूको पुख्र्यौली नेपाली भएको देखिन्छ । त्यसपछिका दिनमा अमेरिका जाने नेपालीहरूको संख्या वर्षेनी तीब्र गतिमा बढिरहेको छ । २०५२ सालमा माओवादी हिंसात्मक द्वन्द्व देशभित्र चर्किँदै गएपछि धेरै नेपालीहरू देश छोड्न बाध्य भए ।

एकातिर हिंसाको ब्यापकता अर्कातिर पेशागत क्षेत्रको संकुचनले धेरै नेपालीलाई देशबाट विस्थापित गरायो । स्थायी रुपमा बसोबास गर्न नेपालीभाषी भूटानी शरणार्थीहरू पनि झन्डै लाखको संख्यामा अमेरिकालगायत ५–७ हजारसम्मको संख्यामा क्यानाडा, अस्ट्रेलिया, न्युजिल्याण्ड र युरोपेली मुलुकहरूमा पुगेको हुनाले उनीहरूबाट अब जन्मिने पुस्ता नेपाली संस्कृति र भाषामा भिजिरहन सक्ला र ! नेपालमै जन्मेका भूटानी शरणार्थीको नयाँ पुस्ताले भूटानप्रतिको मोहभन्दा नेपाल र तेस्रो मुलुकको प्रवासलाई जोड दिएको पाइयो ।

अमेरिकामा बसोबास गरेका नेपालीहरूमध्ये धेरै अब प्रभावशाली व्यक्तित्व र सेलिबे्रटीहरू भइसकेका छन् । राजनीतिज्ञ दर्शन रौनियार, हार्वार्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक शिव गौतम, मंगल ग्रहमा पानी भएको प्रमाणित गर्ने खगोल वैज्ञानिक लुजेन्द्र ओझा, सीएन्एन् (टीभी च्यानल) की न्युज एङ्कर किरण क्षेत्री, लेखक सम्राट उपाध्याय, आईएम्एफ्मा काम गरिसकेका बुद्धिजीवी सुखदेव साह, फेशन डिजाइनर प्रबल गुरुङ्, नायिका दया वैद्य आदि केही उदाहरण हुन् ।

नेपालीहरू विदेशमा पुगेर उच्च समृद्धि र प्रतिष्ठा हासिल गरेका धेरै उदाहरण नहोलान् तर देखापर्न थालेका छन् । पढ्नका लागि रुस गएका उद्यमी उपेन्द्र महतो पढाईपछि रुसमै स्थापित र धनाड्य ब्यापारी भएर चिनिनु भयो । त्यस्तै सफलताको कथा छ रुसमै पढेका चितवनका जीवा लामिछाने र खोटाङ्गका अरुण ओझाको । पढाइ सक्दा नसक्दा उहाँहरू पनि परिचित ब्यापारी, जीवा ‘क्रिस्टल’ कम्पनीका र अरुण इलेक्ट्रोनिक्स् सामानको ब्यापारका मालिकका रुपमा चिनिनथाल्नु भयो ।

जापानमा नेपाली चेन–रेस्टुराँका मालिक तथा गैरआवासीय नेपाली संघका पूर्वअध्यक्ष भवन भट्ट, अस्ट्रेलियाका कहलिएका धनाड्यमा गनिने शेष घलेको पनि प्रेरणादायी सफलताको कथा छ । बर्लिन (जर्मनी) मा रेष्टुरेन्ट सेवा ब्यापारबाट सुुपरिचित भएका दिलबहादुर गुरुङ्, कतारमा निर्माण ब्यवसायबाट सफलता हासिल गरेका गोरखाका बद्रीप्रसाद पाण्डे, चीनको ग्वाङ्जाउमा निर्यात ब्यापार चलाईरहेका सुधीर तिमिल्सिना विदेशमा बन्द–व्यवसायबाट नाम र दाम दुवै कमाएका केही उदाहरणीय नेपालीको नाम हो ।

नेपाली भाषा, संस्कृति र परम्परा जोगाईराख्ने चाहना नेपालबाहिरका नेपालीहरूमा उच्च पाइन्छ । त्यसका लागि गैरआवासीय नेपालीहरूको संगठनले पहल गरी नेपालीहरूको घना बसोबास भएका ठाउँहरूमा नेपाली संस्कृति केन्द्र स्थापना गर्न सकिन्छ । त्यसमा सरकार तथा अन्य शुभेच्छुकको सहयोग जुट्नसक्छ । त्यस्ता केन्द्रमा नेपाली भाषा तथा नेपाल परिचयको शिक्षण, पुस्तकालय, साहित्य, संगीत तथा सांस्कृतिक कार्यक्रमको आयोजना आदि गर्न सकिन्छ । नेपाल नदेखेका नेपाली पुस्ताका लागि यो पहिचान बचाउने मौका र असाधारण उपहार हुनेछ ।