कांग्रेसले नदेखेको क्षति र महाधिवेशनकाे तयारी

एशोसिएट प्रोफेसर, टेनेसी स्टेट युनिभर्सिटी  ‘अमेरिका ‘

नेतृत्वको आलोचना गरे कांग्रेस कमजोर हुने तर्क नेपाली कांग्रेसमा बलियो देखिएको छ । सशस्त्र युद्धकालका जघन्य अपराधबारे एमालेले स्पष्ट बोलिरहेको सन्दर्भमा सगर्व स्वीकार गर्दा कांग्रेसको बौद्धिक शक्ति भने कुनै नेतालाई एक वा दुई नम्बरमा राख्ने भन्नेमा मन्थन गर्दैछ । अहिलेको क्षतिलाई कांग्रेसले क्षति मानेको छैन, त्यसैले थप क्षति हुन बाँकी नै छ ।

भारतमा सन् २०१४ को लोकसभा निर्वाचनमा कांग्रेसका राहुल गान्धीलाई उनको परम्परागत निर्वाचन क्षेत्र अमेठीमा भारतीय जनता पार्टी (बीजेपी) कि नेतृ स्मृति इरानीले कडा चुनौती दिइन्, तर इरानी पराजित भइन् । स्पष्ट बहुमत पाएका नरेन्द्र मोदीले इरानीलाई केन्द्रीय मन्त्रिमण्डलमा सामेल गरे । इरानीको कौशल, अनुभव वा अन्य कुनै कारणले भन्दा पनि अमेठीका आफ्ना मतदाताको सम्मानस्वरूप इरानीलाई मन्त्रिमण्डलमा सामेल गरेका थिए मोदीले ।

त्यसपछि भएको स्थानीय निर्वाचनमा त्यहाँ बीजेपीले सफलता प्राप्त गरेको देखिएको छ । अमेठी अब राहुलका लागि सुरक्षित छैन । नेपाली कांग्रेसले जननिर्वाचित नेतालाई संसद्मा जिम्मेवारी नदिएर आफ्ना मतदातालाई संसद्मा प्रतिनिधिविहीन बनाएको छ । समानुपातिक प्रणालीबाट संसद्मा जानु वैध बाटो नै हो, तर समानुपातिक सांसद जनप्रतिनिधि होइनन् ।

वैध बाटो नैतिक र न्यायसंगत हुन्छ भन्ने पनि छैन । कांग्रेसमा प्रत्यक्ष निर्वाचनमा नजाने तर समानुपातिक प्रणालीको उपयोग गरेर दलको निर्णय तहमा बस्ने एक खालको बलियो घेरा अध्यक्षको वरिपरि बनिसकेको छ । उता गगन थापाले संसद्मा स्वतन्त्र सांसदसरह प्रस्तुत हुनुपरेको छ । तार्किक रूपमा सम्प्रेषण गर्नसक्ने वक्ता कांग्रेसको अग्रपंक्तिमा छैनन् । यसबाट हुने क्षतिको कांग्रेसले अनुमान गरेकै छैन ।

बीपीपुत्रले आफ्नो अक्षमताको प्रदर्शन गरिसक्दा पनि कांग्रेसी कार्यकर्ताले उनका विरुद्ध बोलेका छैनन् । वाम गठबन्धनबाट वाक्क भएर जनता पुनः कांग्रेसलाई नै रोज्छन् भन्ने आशामा अहिलेको कांग्रेस सीमित छ । लोकतन्त्रप्रेमी जनताको पहिलो रोजाइमा कांग्रेस पर्नुपर्ने ठोस कारण यो हुन सक्तैन ।

२०४५ मा पृथ्वी राजमार्गको जोगीमारामा एउटा बस दुर्घटनामा परेको थियो । दर्जनौंको मृत्यु भएको त्यसदिन नेपालका सञ्चारमाध्यममा तत्कालीन श्री ५ मुमा बडामहारानीसम्बन्धी समाचारले प्राथमिकता पायो । त्यस दिन पत्रकार विजयकुमारले आफ्नो नियमित टीभी कार्यक्रममा ‘प्रोटोकलमा आधारित समाचार किन’ भन्ने विषय बहसमा ल्याएका थिए ।

प्रोटोकलमा आधारित सक्रिय राजतन्त्रविरुद्ध तीन दशकसम्म संघर्ष गरेको कांग्रेस आजसम्म पनि नेताको प्रोटोकल सुनिश्चित गर्दैछ । संयोगले तिनै पत्रकार विजयकुमारले अन्नपूर्ण पोस्ट् दैनिकमार्फत नै अहिले हामी वैश्य युगमा भएको र यो पर्फर्मेन्स (क्षमता प्रदर्शन) को युग भएको लेखेका छन् । यो पर्फर्मेन्सको युगमा कांग्रेसमा अझै सुशासन वा निर्वाचनमा पर्फर्मेन्स देखाइसकेका नेताहरूभन्दा नेताको विरोध नगर्ने र सामानुपातिकबाट मौका छोप्नेहरूलाई कार्यकर्ताले नेता मान्नुपर्ने बाध्यता छ ।

कांग्रेस संस्थापनले आफ्नो बचाउमा विश्वसनीय आधारहरू पनि प्रस्तुत गरेको छैन । गगन थापा, धनराज गुरुङ, चन्द्र भण्डारीजस्ता लोकप्रिय युवा नेताहरूलाई विद्रोहीका रूपमा राखेको छ कांग्रेसले । कांग्रेसमा यस्तो अवस्था हुनु वाम गठबन्धनका लागि मात्रै सुखद सन्देश हो ।

कांग्रेसको यो अवस्थाका लागि शेरबहादुर देउवाको प्रमुख योगदान भए पनि यसमा कांग्रेसी कार्यकर्ताको योगदान कम छैन । देउवा लामो राजनीतिक जीवनको कारणले नेतृत्वमा रुचाइए भन्ने तर्कसंगत नै हुन्छ, तर महामन्त्रीमा गगन थापालाई भन्दा शशांक कोइरालालाई कार्यकर्ताले रुचाउनु कांग्रेसीजनको एक भावनात्मक निर्णय थियो । कांग्रेसजनले गरेको त्यो निर्णय नेतृत्व क्षमता, बौद्धिकता वा अनुभवका आधारमा नभएर केवल वंशवादका आधारमा गरिएको थियो ।

बीपीपुत्रले आफ्नो अक्षमताको प्रदर्शन गरिसक्दा पनि कांग्रेसी कार्यकर्ताले उनका विरुद्ध बोलेका छैनन् । वाम गठबन्धनबाट वाक्क भएर जनता पुनः कांग्रेसलाई नै रोज्छन् भन्ने आशामा अहिलेको कांग्रेस सीमित छ । लोकतन्त्रप्रेमी जनताको पहिलो रोजाइमा कांग्रेस पर्नुपर्ने ठोस कारण यो हुन सक्तैन ।

निर्वाचनमा हारको कारणबारे कांग्रेसको केन्द्रीय समितिमा अनेक सहायक तर्कहरू राखिए पनि मूल कारण भने नेतृत्व नै हो । पराजयको कारण प्रतिपक्ष नै तत्कालीन प्रतिपक्ष नै थियो भन्ने केही नेताहरूको सुगारटाइ शक्तिको भक्ति हो । कांग्रेस नेतृत्व असहमतिको सम्मान गर्न तत्पर देखिएकै छैन, बरु त्यसको प्रतिकार गर्दैछ । कांग्रेस संस्थापनले आफ्नो बचाउमा विश्वसनीय आधारहरू पनि प्रस्तुत गरेको छैन । गगन थापा, धनराज गुरुङ, चन्द्र भण्डारीजस्ता लोकप्रिय युवा नेताहरूलाई विद्रोहीका रूपमा राखेको छ कांग्रेसले । कांग्रेसमा यस्तो अवस्था हुनु वाम गठबन्धनका लागि मात्रै सुखद सन्देश हो ।

एक युगान्तकारी निर्णयमार्फत देशकै राजनीतिलाई तरंगित पार्न सक्ने क्षमता कांग्रेसमा जीवित छ । क्षमतावान् कार्यकर्ताहरूको ऊर्जाको अधिकतम सदुपयोग र फटाहाहरूको घेराबाट दललाई मुक्त गर्ने नेतृत्वले हो । लामो लोकतान्त्रिक युद्ध लडेका कांग्रेसका नेताहरूले स्थापित गरेको लिगेसीका कारण कांग्रेस सधैं ऊर्जाशील युवाशक्तिको आकर्षण रहेको एक ऐतिहासिक तथ्य हो । सुवर्णशमशेर–मातृकाप्रसाददेखि सुशील कोइरालासम्म कांग्रेसका नेताहरूले कुनै न कुनै लिगेसी कायम गरेका छन् ।

नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा एक अग्रणी भूमिका निर्वाह गरेका गिरिजाप्रसाद कोइरालाले कतिपय अलोकप्रिय निर्णय गरे पनि उनको गुणगान गाउनेमा अहिले अग्रपंक्तिमा पूर्वप्रधानमन्त्रीद्वय पुष्पकमल दाहाल र बाबुराम भट्टराई छन्, यसबारेमा धेरै लेखिरहनुपरेन । कोइरालाको पहलमा भएको बाह्रबुँदे सहमतिको परिणाम आज देशमा संविधान छ । बन्दुकबाटै जित–हारको फैसला भएको भए अहिलेको संविधान सम्भव थिएन । राजतन्त्रको शान्तिपूर्ण अन्त्य कोइरालाकै नेतृत्वमा भयो । सत्ता कब्जाको स्वार्थमा संविधान बन्न नसकेको अवस्थामा सुशील कोइरालाले प्रधानमन्त्री त्यागेर संविधान निर्माण गरे । तर लोकतन्त्र आएपछि लोकतान्त्रिक दल कांग्रेस खुम्चियो ।

अबका दिनमा वयस्क हुने युवालाई आकर्षित गर्नसक्ने क्षमता गगनमा छ, तर पाको र बौद्धिक नेता नभई कार्यकर्ता र जनताले पनि पत्याउँदैनन् । त्यो परिपूर्ति गर्न सक्ने नेता हुन् डा.शेखर कोइराला । कांग्रेसका यी तीनै नेताले केही न केही त्याग्नैपर्ने हुन्छ । त्यो हो प्रोटोकल । त्यति गर्न सके नेतात्रय गगन, शेखर र प्रकाशमानको नेतृत्वको कांग्रेस वाम गठबन्धनभन्दा क्रान्तिकारी, परिवर्तनकारी, अग्रगामी र लोकतान्त्रिक देखिनेछ ।

कांग्रेस नीति निर्माणभन्दा पनि त्यसको कार्यान्वयनमा चुकेको छ । कोइराला युगभन्दा अघि कांग्रेस सरेकै छैन, बरु कोइरालाबाट सिक्नुपर्ने र सिक्नु नपर्ने दुवैमा देउवा नेतृत्व चुकेको छ । देउवाले कोइरालाबाट सिकेका गुण एकछिन हेरौं । २०४८ मा पहिलोपटक प्रधानमन्त्री हुँदा कोइरालाले आर्थिक अनुशासन पालना गर्न सकेनन् । उनले ३६ र ७४ को गुट निर्माण गरे । सुशासनलाई प्राथमिकतामा कहिल्यै राख्न नसकेका देउवाले निर्वाचित पार्टी सभापति भइसकेपछि पनि ६० र ४० को विभाजन कायम राखे ।

कोइरालाले सुरु गरेको अन्तर्घातको क्रम देउवाकालमा पनि जीवितै छ । कोइरालाले संसद् विघटन गरेको सिक्न देउवालाई समय लागेन । कोइरालाले आफ्नी छोरीलाई राजनीतिमा स्थापित गर्न खोजे, देउवाले आफ्नी श्रीमतीलाई । कोइरालाले दाहालबाट धोखा खाएका थिए । देउवाले पनि दाहालबाट एक मुक्का खानैपर्ने थियो र खाए । कोइरालाले फु गरेर सरकार ढालेको सिकेर देउवाले निर्वाचनको मुखमा ओलीको सरकार ढालेर दाहाललाई सत्ता सुम्पे । सडकमा संघर्षरत भएको बेला कोइरालाले अदालतको अवज्ञा गरेका थिए । देउवाले प्रधानन्यायाधीशमाथि महाभियोग दर्ता गराए ।

नेतात्रय गगन, शेखर र प्रकाशमानको नेतृत्वको कांग्रेस, वाम गठबन्धनभन्दा क्रान्तिकारी, परिवर्तनकारी, अग्रगामी र लोकतान्त्रिक देखिनेछ । देउवाले कोइरालाबाट सिक्न नसकेका केही कुरा पनि छन् । २०४६ को आन्दोलनमा वाम दलहरू कांग्रेसको नेतृत्वमा सडकमा आउन चाहन्थे । कोइरालाले त्यसबेला वामदलसँग कार्यगत एकता गर्ने तर संयुक्त मोर्चामा नजाने सैद्धान्तिक अडान लिए ।

२०५० सालतिरै कोइरालाको नेतृत्वलाई चुनौती दिन कांग्रेसमा नेतात्रय आरएसएस (रामचन्द्र, शैलजा, शेरबहादुर) को चर्चा थियो । आरएसएस एकीकृत हुन सकेको भए कांग्रेसमा पुस्तान्तरण त्यसैबेला सम्भव थियो । कांग्रेसमा केजीबी (खुमबहादुर खड्का, गोविन्दराज जोशी, विजयकुमार गच्छदार) लाई पनि एक अवसर थियो, तर तिनीहरू कोइरालाकै छत्रछायामा रमाए । फलस्वरूप कोइराला शक्तिशाली भए र कोइरालाका बेथितिहरू सिकेर देउवा उदाए ।

त्यो एक सुझबुझपूर्ण निर्णय थियो किनकि त्यसबेला वाम दलहरूको लोकतन्त्रप्रतिको प्रतिबद्धतामा सन्देह थियो । त्यसबेला पूर्वीयुरोपका कतिपय देशमा कम्युनिस्ट शासन ढल्दै थियो । कोइरालाले वाम दलहरूसँग कार्यगत एकता गरे पनि उनीहरूसँग दूरी कायम राखे । यसबाट वाम दलहरूमा लोकतान्त्रिक पद्धतिलाई मान्नुपर्ने दबाब सृजना भयो। यता देउवा नेतृत्वको कांग्रेसले हँसिया–हथौडामा छापै लगाउने घोषणा गरे ।

२०४८ को निर्वाचनमा कोइरालाले देश दौडाहामा गएर कांग्रेसका कार्यकर्ताहरूलाई तरंगित पार्ने अनेक प्रयास गरेका थिए । यता २०७४ सालमा कांग्रेस एक जिम्मेवार दलको हैसियतले संविधान निर्माण गरेको श्रेय र सत्ताविरोधी मनोभावको लाभ लिएर जनसमक्ष जानुको सट्टा देउवाको सत्ताको बोझ लिएर निर्वाचनमा गयो। आफू अलोकप्रिय भएको बेला कोइराला कृष्णप्रसाद भट्टराईको नेतृत्वमा निर्वाचनमा गएका थिए । स्थानीय निर्वाचनमा हैसियत देखिसकेका देउवाले आफैंलाई प्रधानमन्त्रीको रूपमा प्रस्तुत गरे । दल पराजित भएको बेला कोइरालाले देउवालाई संसदीय दलको नेता बनाएका थिए। देउवाले त्यो सिकेनन् ।

कोइरालाका दुर्वल पक्ष आत्मसात गर्ने तर असल पक्ष नगर्ने अहिलेको कांग्रेस नेतृत्वबाट कुनै चमत्कारको आशा गर्ने ठाउँ अब छैन । कांग्रेसमा सक्षम कार्यकर्ताको कमी छैन, समस्या नेतृत्वमा छ । बीपी कोइरालापछि कांग्रेसको नेतृत्वमा दुविधा हुँदा कांग्रेस नेतात्रय गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई र गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा अघि बढेकाले बीपीपछि पनि कांग्रेसको लोकप्रियता घटेन । २०५० सालतिरै कोइरालाको नेतृत्वलाई चुनौती दिन कांग्रेसमा नेतात्रय आरएसएस (रामचन्द्र, शैलजा, शेरबहादुर) को चर्चा थियो । आरएसएस एकीकृत हुन सकेको भए कांग्रेसमा पुस्तान्तरण त्यसैबेला सम्भव थियो । कांग्रेसमा केजीबी (खुमबहादुर खड्का, गोविन्दराज जोशी, विजयकुमार गच्छदार) लाई पनि एक अवसर थियो, तर तिनीहरू कोइरालाकै छत्रछायामा रमाए । फलस्वरूप कोइराला शक्तिशाली भए र कोइरालाका बेथितिहरू सिकेर देउवा उदाए ।

एक युगान्तकारी निर्णयमार्फत देशकै राजनीतिलाई तरंगित पार्नसक्ने क्षमता कांग्रेसमा जीवित छ। क्षमतावान् कार्यकर्ताहरूको ऊर्जाको अधिकतम सदुपयोग र फटाहाहरूको घेराबाट दललाई मुक्त गर्ने नेतृत्वले हो । प्रकाशमान सिंहले स्पष्ट रूपमा नेतृत्वको आलोचना गरेका छन्, तर आफूलाई विकल्पका रूपमा उनले राख्न सकेका छैनन् । बौद्धिक, चिन्तनशील र स्पष्ट वक्ता हुनुका साथै नयाँ पुस्तालाई कांग्रेससँग जोड्न सक्ने गगनभन्दा अर्को नेता कांग्रेसमा छैन । त्यसैले प्रकाशमान र गगन एक ठाउँमा उभिनु अहिले आवश्यक छ ।

अबका दिनमा वयस्क हुने युवालाई आकर्षित गर्नसक्ने क्षमता गगनमा छ, तर पाको र बौद्धिक नेता नभई कार्यकर्ता र जनताले पनि पत्याउँदैनन् । त्यो परिपूर्ति गर्न सक्ने नेता हुन् डा.शेखर कोइराला । कांग्रेसका यी तीनै नेताले केही न केही त्याग्नैपर्ने हुन्छ । त्यो हो प्रोटोकल । त्यति गर्न सके नेतात्रय गगन, शेखर र प्रकाशमानको नेतृत्वको कांग्रेस वाम गठबन्धनभन्दा क्रान्तिकारी, परिवर्तनकारी, अग्रगामी र लोकतान्त्रिक देखिनेछ ।