चाडको संस्कृति र इतिहासको अध्याय बोकेको माघे संक्रान्ति

नेपालका सबैजसो जातजातिछेत्री, बाहुन, राई, मगर, लिम्बु, नेवार, गुरुङ, मगर आदि सबैले माघे संक्रान्तिलाई आ–आफ्ना संस्कृति तथा परम्परा अनुरुप मनाउँछन् ।सबभन्दा भव्यताका साथ मनाउने जातिमा थारू र मगर हुन् । वन–तरुल, सखरखन्न(सुठुनी), खुँदो, चिउरा, घिउ, चाकु र तीलको लडडु, खिचडीसँग चौंसुर–पालुङ्गोको साग, सेलरोटी आदि यो पर्वका विशेष खाद्य परिकार हुन् । यस दिनमा तिलको होम र दान गर्ने, खाने कार्यले जीवनमा सफलता मात्र मिल्छ भन्ने धार्मिक मान्यता छ ।

थारु जातिमा ढिकरी, चोखा, चिच्चर जस्ता खाद्य परिकार, सरसफाई र नाच–गानको उल्लासका साथ‘माघी’ चाड आउने गर्छ । चौधरीवा राना दुवै किसिमका थारू जातिको लागि माघी एउटा पर्व मात्र नभएर वर्षभरिको कामको महत्वपूर्ण निर्णय लिने शुभमुहूर्त पनिहो । ‘बडघर’ (थारु मुखिया) छान्ने, दाजुभाई घरसल्लाह गर्ने दिनको रुपमा थारु समुदायमा माघी आउँछ ।

यतिबेला थारू जातिमा,‘सखियै हो, माघीक पिली गुरी जाँर….’ भन्ने गीत (‘माघीमा गाइने गीत, ‘धमार’) सबैको मुखमा झुण्डिएको सुनिन्छ । माघीमा नाचिने विशेष मघौटा नाच अघिपछि पनि लोकप्रिय छ । चेलीबेटीहरूलाई चामल, दाल, पैसा आदि उपहार (निसराउ) को रुपमा दिने चलन छ । माघी मनाउन माइती आएका छोरीचेलीहरू घर फर्किनेबेला निसराउ लिएर जान्छन् । माघी पर्वलाई नयाँवर्षको रूपमा पनि मानिन्छ । पुस मसान्तमा आ–आफ्नो लेनदेन, हरहिसाब चुक्ता गर्ने र माघ १ गतेदेखि नयाँ हिसाब किताब सुरू गर्ने प्रचलन छ ।

मगर समुदायले यो संक्रान्तिलाई तीनदिनसम्म धुमधामका साथ, पितृ तथाचेलीबेटी पुज्ने, धनुकाँड खेल्ने, चेलिबेटीलाई खुवाउने पर्वका रूपमा मनाउने गर्छन् । चेलिबेटीको पूजामावन–तरुल अनिवार्य हुनैपर्छ । महाभारत अनुसार भीष्म पिता महले आफ्नो इच्छामरणका लागि माघीकै दिन रोजेका थिए । यही दिन किरात राजा यलम्बरले काठमाडौं उपत्यकामा विजय गरे । पुरनणअनुसार भगिरथले सोहि दिनगंगानदीलाई स्वर्गबाट पृथ्वीमाअवतरण गराई सागरमा मिलाएका थिए ।

त्यसकारण यो संक्रान्तिको मुहुर्तमा भारतको प्रयाग र गङ्गासागरमा गरिने स्नानलाई ‘महास्नान’कहलाएको हो । नेपालमा भने मकर संक्रान्तिमा नदीका दोभानमै महास्नान र कसैकसैले सिदा दान गर्छन् । नुवाकोटको सदरमुकाम विदुरदेखि २२ किलोमिटर दुरीमा अवस्थित तारूका गाउँको चन्दनीमा हरेक वर्ष यसै दिन भव्य रूपमा गोरु जुधाउने रमिताको आयोजना गरिन्छ। यो मेलाअन्तर्गत तारुका गाविस वडा नं. ५ चन्दनीगाउँ रहेको एक बारीको ठूलो पाटोमा गोरू जुधाउने प्रतियोगिताको रमिता र मेला लाग्छ । नेवार समुदायले यस पर्वलाई ‘घ्यूचाकु सँल्हु’ भन्दछन्, जो चाकुमा तिल मिसाएर लड्डु बनाई खाने खुवाउने गर्छन् ।

यस दिन भक्तपुरको टौमढी टोलमा तिलमाधव नारायणको मन्दिरमा मेलालाग्ने र दीपङ्कर बुद्धको पूजाहुने गर्छ । तिलमाधव नारायणको मन्दिरमा चढाइएको घिउ सन्तानन भएका महिलाले नुहाइ धुवाइर शुद्ध भई खाएमा सन्तान प्राप्ति हुने विश्वास गरिन्छ । त्यसैले नारायण (विष्णु) को मूर्तिभरि घिउ दलेर तिल चढाउने र चार दिनपछि झिकेर मन्दिरमा आउने भक्तजनलाई प्रसादका रूपमा वितरण पनि गरिन्छ । पनौतीमा लिच्छविकालीन राजामान देवको पालादेखि नै सुरू गरिएको मकर मेला लाग्छ ।

इलामको सदरमुकामबाट तीन किलोमिटर पूर्वमा रहेको माईखोला र जोगमाई खोलाको दोभान, माइबेनीमा मेला लाग्छ । मेलामा लिम्बुको धान–नाच, राईको चण्डी नाच, ब्राम्हण क्षेत्रीको बालन, संगिनी, मारूनी नाच जस्ता परम्परागत नाचगान चल्छ । भगवती माईदेवीका रूपमा मान्ने झापाको धार्मिक नदी कन्काईमा मकर–स्नानका साथै पाँच दिन मेला लाग्ने लिम्बुको धाननाच देखाइने प्रचलन छ ।

सुनसरीको प्रसिद्ध बराहक्षेत्रमा यस दिन महास्नान गरी भगवान विष्णुको पूजा–आराधना गर्दा मोक्ष प्राप्ति हुने जनविश्वास भएकोले बराहक्षेत्रमा विशाल मकर मेला लाग्ने गर्छ। माघे संक्रान्तिलाई पूर्वी तराईको समाजमा तिला संक्रान्तिवा यस पर्वमा खिचडी खान अनिवार्य भएकाले ‘खिचडी पर्व’ पनि भनिन्छ । यसै दिनदेखि कन्याहरू सुयोग्य वर प्राप्तिको कामनाले तुसारी पर्व मनाउन थाल्छन् भने विवाहित महिला पृथ्वीपर्व मनाउने गर्छन् । यो दिनमै थिलनव विवाहित दुलहाको घरबाट दुलहीको माइतमा तिलवा चिउराको कोसेली र जाडोमा लगाउने लुगा पठाइदिने ‘जडाउर’ परम्परा पनि छ ।

देवघाटमा हरेक वर्ष लाग्ने मकर संक्रान्ति मेला बाँसको लिङ्गो गाडेपछि शुभारम्भ गरिन्छ । भारत इलाहावादको प्रयाग (पुरानो नामइलाहावाद) भन्दा विशिष्ट र हरिद्वार, ऋषिकेशको तुलनामा निकै मनोरम र गौरवमय महत्व बोकेको देवघाटमा माघे संक्रान्तिमा महास्नान गर्न स्वर्गबाट देवगणसमेत आउने जनविश्वास छ । यस अवसरमा यहाँ तीनदिन मेलासँगै गलेश्वर आश्रममा लक्ष्य हवन पनि हुन्छ । तानसेन बजारदेखि ३६ किलोमिटर दक्षिण–पश्चिममा पर्ने गुल्मी, पाल्पा र स्याङजा जिल्लाको सङ्गमस्थलबाट बग्ने पवित्र कालीगण्डकी नदी र गण्डकीको तिरमै पुरानो हृषिकेश मन्दिर छ । पाल्पाको यस रूरूक्षेत्र रिडी दोभानमा माघे संक्रान्तिमा तीनदिनसम्म मेला लाग्छ ।

‘चेलीत्यार’ को नामले चिनिने पश्चिम नेपालमा ‘चेलीको तिहार’ का रुपमा मनाइन्छ । माघे संक्रान्तिवा माघ महिना चेलीबेटीलाई सेलरोटी, तरुल, बाबर आदि खुवाउने चलन भएकोले चेलित्यार भनिएको हो । यस क्षेत्रमा पुस मसान्तका दिन तरुल खनेर ल्याएको त्यसै रातीतरूल, बाबर (सेलरोटी), पकाएर कागलाई चढाएर खाने गर्छन् । पुस मसान्तकै रातीपानीको मुहान वा पँधेरो नजिकै मुढाहरू जोडेर धुनीलगाई गाउँका सबैले ताप्ने चलन छ । मुढा ताप्दै गर्दा रातभर देउडा नाचगान पनि गर्छन् । विदेशमा समेत माघे संक्रान्तिको सांस्कृतिक महत्व रहेको छ । थाइल्याण्डमा ‘सोंक्रान’, श्रीलंकामा ‘पोङ्गल’, कम्बोडियामा ‘मोहा सोंक्रान’काश्मिर उपत्यकामा ‘शिशुर सांक्र्यात’ का नामले प्रख्यात, यसलाई भारतको हरयाणा, हिमाचलप्रदेश र पञ्जाबमा ‘माघी’ नै भनिन्छ ।–चमगौ