कोरोना महामारीमा साकाहारी भोजनको महत्व !

♦ डा. महेन्द्रबहादुर विष्ट
पूर्व महानिर्देशक, स्वास्थ्यसेवा विभाग

लकडाउनको बेला मलाई खबर आएको थियो, काठमाडौंको चण्डोलमा एउटा परिवारले मांसाहारी भोजन गरेपछि सबैलाई झाडाबान्ता भएछ । खबर पाउनासाथ मलाई भोजनको विषाक्तता (फूड प्वाईजनिङ्) भएको अनुमान भयो । लकडाउनको अवस्थामा उपचारको लागि डाक्टरको क्लिनिकसम्म पु¥याउन नसकेको गम्भीर स्थितिमा मैले उक्त परिवारको घरमै गएर उपचार गर्नुपर्ने भयो ।

नभन्दै मासुको गुणस्तरमा शंका भयो र लक्षण अनुरुप फूड प्वाईजनिङ्को लागि आवश्यक औषधी (लोपेरामाईड, क्लोरप्रोरमाईजिन, पुनर्जलीय सोलुसन आदि) र उपचारका अन्य उपायको सल्लाह दिएर आएँ । अब पनि बन्दाबन्दी भएर सन्नाटा उत्पन्न भएको अवस्थामा आपूर्तिमा अवरोध आई गुणस्तरीय खानेकुरा नपाउनसक्छ । त्यस्तो बेलामा खानाकै कारणले अन्य रोग वा बिमार उत्पन्न हुने समस्या वा जोखिम मोलेर केही खानु उचित हुँदैन । साकाहारी भोजन, त्यसमा पनि घरमै हुनसक्ने तरकारी राम्रो हुन्छ । हामी नेपालीको घरमा तीतौरा, मस्यौरा, गुन्द्रुक, सुकाएर राखेको तरकारी आदि केही न केही हुनेगर्छ ।

के साकाहारी जीवनशैली स्वास्थ्यको लागि उत्तम र मांसाहारी बानी आफैमा खराब हो ? त्यसो त होइन । साकाहारी हुनु भनेको आफैमा स्वस्थ्य जीवनको लाइसेन्स हो भन्ने भ्रम राख्नु हुन्न । तर व्यवस्थित, सन्तुलित र सुविचारित साकाहारी खाना स्वास्थ्यको लागि मांसाहारी खानाभन्दा हल्का, सुपाच्य र उत्तम हुन्छ भन्ने कुराचाहीँ विभिन्न वैज्ञानिक अध्ययन, अनुसन्धान र प्रयोगबाट प्रमाणित भइसकेको छ । साकाहारी खाना खानेहरू स्वास्थ्यको बारेमा सचेत र जागरुक रहने, निश्चित समयमा खाना खाने, प्रायः धूमपान वा सूर्तीजन्य लतमा नलागेको, मोटोपनको समस्या प्रायः नभएको र तुलनात्मक रुपमा लामो अवधि बाँच्नेगरेको पाइन्छ ।

हामीकहाँ साकाहारी मानिसको मानसिक झुकाव आध्यात्मिकता तर्फ भएको पनि पाइन्छ । प्रसिद्ध वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइन्ले भनेका छन्, “साकाहारी जीवनशैली शारीरिक प्रभावद्वारा मानव मिजाजमा प्रकट हुन्छ, साकाहारी बानीले मानवीय जीवनमा लाभदायी प्रभाव पार्दछ ।” साकाहारी र मांसाहारी गरी दुई समुहका खानपानको बानी भएका मानिस हामी देख्छौँ । हामीकहाँ साकाहारीले दुग्धपदार्थ मजाले उपभोग गर्छन् । साँच्चै भनुँ भने साकाहारी हुनु भनेको दूध, दही, मही, चिज, पनीर, घ्यू आदि तथा दुग्धपदार्थबाट बनेका मिठाई आदि, माछामासुको विकल्पमा आश्रित हुनु हो भन्ने अवधारणा पाइन्छ । तर युरोप वा अमेरिकातिर साकाहारीका पनि विभिन्न समुह छन् । एकथरि साकाहारीले माछा, मासु, अन्डा र कुनै दुग्धपदार्थ पनि उपभोग गर्दैनन् ।

यस्ता साकाहारीलाई ‘ल्याक्टो–भेजिटरियन्’ भनिन्छ । कोही माछा, मासु, अन्डा आदि त खाँदैनन्, तर दुग्धपदार्थ चाहिँ खान्छन् । यस्तालाई ‘ल्याक्टो–ओभो भेजिटरियन’ भनिन्छ । एकथरि छन् जसले माछा–मासु त के, दुग्धपदार्थ र पशुपंक्षीबाट उत्पादित मह आदि कुनै पनि वस्तु खाँदैनन् र रेशम र छालाका सामान पनि उपभोग गर्दैनन् । यस्तालाई ‘भिगन’ भनिन्छ । पशु अधिकारवादीहरू पनि प्रायः भिगन देखिन्छन् । अनि यस्ता मानिसहरू पनि छन्, जो हाम्रो समाजमा पनि छन्, उनीहरू पाएको बेला कहिलेकहीँ माछामासु पनि खाइहाल्छन्, नत्र अधिकांश खाना साकाहारी हुन्छ । यस्तालाई ‘फ्लेक्सिटरियन्’ भनिन्छ ।

साकाहारी खाना, जसलाई ‘वनस्पतिमा आधारित खाना’ भनिन्छ, मा बोसो वा अनावश्यक चिल्लोपदार्थ र कोलेस्टोरलको मात्रा निकै कम हुन्छ । जान्तब (एनिमल) प्रोटिन शून्य बराबर हुन्छ भने प्रशस्त रेशा (फाइबर) हुन्छ । सर्वोत्तम पौष्टिक आहारमा हुनुपर्ने ‘फोलेट’ नामक तत्व– दाल, विभिन्न सिमी तथा गेडागुडी, कुरिलो, ब्रोकाउली, हरियो सागपात आदि पाईने साकाहारी खानाका राम्रा बस्तु मानिन्छन् । चोकरसहितको चामल, आँटा लगायत कोदो, जौ, फापर, मकै आदिको पिठोबाट बनाइएका परिकार उत्तम खानेकुरामा पर्छन् । विभिन्न किसिमका फलपूmल, साग–सब्जी, जङ्गलमा पाइने खाद्य पदार्थहरू, दुग्धपदार्थहरू आदि सबै साकाहारी भोजनमा आउँछन् ।

शिपालुहरूले साकाहारी खानाका परिकार बनाएर माछामासुको इच्छालाई पनि मेटाइदिन्छन् । साकाहारी खानाको अनेकौँ परिकार बन्ने मुलुक भारत हो । ‘चिकेन् बटर मसला’ लाई बटर पनिर मसलाले, मटन बिरयानीलाई हैदराबादी बिरयानीले, चिकेन टिक्कालाई अचारी पनिर टिक्का, कबाब–मसालालाई भेज कबाब र चिकेन तन्दुरीलाई तन्दुरी आलुले बिर्साइदिएको पाइन्छ । नेपालमा पनि विभिन्न जातजातिहरूका आ–आफ्नै विशिष्ट साकाहारी परिकार छन् ।

साकाहारी वस्तुको सन्तुलित मात्रामा उपभोगबाट मोटोपन, उच्चरक्तचाप, मधुमेह, हृदयरोग, कब्जियत लगायत पेटका बिमारी, यहाँसम्म कि फोक्सो तथा पेटको क्यान्सर र कलेजोसम्बन्धी बिमारीलाई पनि प्रतिरोध गर्छ । तर शरीरलाई आवश्यक पौष्टिक तत्वको पूर्ति साकाहारी खानाबाट पूरा हुने किसिमले सन्तुलित मात्रामा खानुपर्ने हुन्छ । एकदुई साकाहारी चिजले मात्र शरीरलाई चाहिएको पौष्टिक तत्व पुग्दैन । शरीरका मांशपेशी, हड्डी, छाला र अन्य अंगका लागि अनिवार्य रुपमा आवश्यक हुने प्रोटिन, पूर्ण अन्न (होल ग्रेन), कोशामा फल्ने गेडागुडी (चना मटर आदि), दाललगायत ओखर, बदाम आदि बियाँ तथा गुदीजन्य फलबाट लिन सकिन्छ ।

रक्तकणको स्रोत, रक्तअल्पता (एनामिया) हटाउन र दिमागका लागि चाहिने भिटामिन–१२ का लागि माथि लेखिए झैँ फोलेट तत्वका स्रोत खाद्य पदार्थ उपभोग गर्न सकिन्छ । हड्डी स्वस्थ र सशक्त राख्न र दाँतको लागि पनि आवश्यक क्याल्सियम लिन घामको तापलगायत दूध, अन्न, ज्वानो, मेथी, कोशाका गेडागुडी आदि स्रोत हुन् । खाएको चिजलाई रासायनिक प्रक्रियाद्वारा शरीरका लागि उपयोगी बनाएर पचाउने इन्जाइमको स्रोतको रुपमा आवश्यक ‘जिंक’ तत्व पाइने— चिज, पूर्णअन्न, सोया, बदाम ओखर आदि गुदीजन्य खाद्य, अंकुरित गहुँ उपयोगी छन् । स्वस्थ मुटुको लागि महत्वपूर्ण हुने ओमेगा–३ नामक चिल्लोयुक्त एसिडको स्रोत आलस, सोयाबिन, ओखर आदि र तिल तथा बियाँहरू उपयोगी हुन्छन् ।

साकाहारी भोजनमा जुटाउन अलिक कठिनाइ हुने वस्तुमा ओमेगा–३ को स्रोत हो । रक्तकोशिकाका लागि महत्वपूर्ण तत्व आइरनको स्रोतका रुपमा ताजा सागसब्जी, स्ट्रबेरी, सुन्तला जातका फलपूmल, टमाटर, बन्दाकोभी, ब्रोकाउली आदि लिन सकिन्छ । दिमाग, थाइराइड र शरीरका महत्वपूर्ण अंगका लागि आवश्यक तत्व आयोडिनका लागि सागपात, सखरखण्ड, चियाचम्चाको एकचौथाइ आयोडिनयुक्त नून आवश्यक हुन्छ ।

अंकुरित गेडागुडी (क्वाँटी), नगल्ने किसिमले हल्कासँग पकाएका तरकारी, फलपूmल, ग्रीन सलाद, विभिन्न जुस, लस्सी लगायतका पेयपदार्थहरू, ओखर, बदाम, काजु, अल्मोण्ड, किसमिस, पेस्ता आदि ड्राइफ्रुट, नास्ता वा खाजाका विभिन्न परिकारहरू मिठाइहरूका लागि साकाहारी खाना मांसाहारी खानाभन्दा प्रसिद्ध छ । साकाहारीहरू मांसाहारी खानेकुरा खाँदैनन्, तर मांसाहारीहरू साकाहारी खानेकुरामा समानरुपले आकर्षित हुनेगर्छन् । स्वास्थ्य र पाचन क्रियाको दृष्टिले साकाहारी खाना स्वास्थ्यको लागि सर्वोत्तम मानिन्छ ।

पहिले मांसाहारी मानिसहरू पनि उमेर बित्दैजाँदा साकाहारी हुने गर्छन् । पूर्वप्रधानन्यायाधीश सुशीला कार्की, डाक्टर सुन्दरमणि दीक्षित, संगीतकार गोपाल योन्जन, महात्मा गान्धी, भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी, भारतीय पूर्वप्रधानमन्त्री मोरारजी देसाई, अमेरिकी पूर्वराष्ट्रपति बिल क्लिन्टन, भारतीय क्रिकेट स्टार वीरेन्द्र सहवाग, फ्रेन्च दार्शनिक भोल्तेयर, वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइन्, बेलायती नाटककार तथा समाजवादी दार्शनिक जर्ज बर्नार्ड शा, बर्माकी प्रजातन्त्रवादी नेतृ आङ् सान सुकी, लियो टाल्सटाय, युरुग्वेका राष्ट्रपति जोसे म्युजिका, आइएम्एफ्की पूर्वडाइरेक्टर क्रिस्टियन लेगार्द, भारतीय सिने सुपरस्टार अमिताभ बच्चन, हिरोइन करिना कपूर, चेकोस्लोभाकियन टेनिस खेलाडी मार्तिना नाभ्रातिलोभा, हिटलर आदि नेता र सेलिब्रेटीहरू साकाहारी हुन् ।

साकाहारीका यस्ता प्रसिद्ध अन्य धेरै नामहरू छन् । बर्नार्ड शाले भनेका छन्, ‘जनाबरहरू मेरा साथी हुन् । म आफ्नो पेट मेरा साथीहरूको चिहान बनाउन चाहन्न ।’ साकाहारी खाना के–कति खाँदा सन्तुलित हुन्छ भन्ने प्रश्नमा र शरीरलाई आवश्यक पौष्टिक शक्ति (क्यालोरी) पु¥याउने कुरामा आहार विशेषज्ञ (डाइटिसियन) को सल्लाह लिनु उपयुक्त हुन्छ । कोरोना महामारी वा लकडाउनको अवधिमा माछामासु, मदिरा जस्ता खाद्यवस्तु निषेध त नभनौं तर सेवन नगर्नु उचित हुन्छ ।