हेलचेक्रयाइँको सिकार घोडचढी शालिक

यी घोडचढी सालिकहरू नेपाली सम्पदा र इतिहासको खास कालखण्डका बिम्ब हुन्। यस्ता सम्पदाले युरोपेली मूर्तिकलाको अध्ययन र अध्यापनको बारेमा जानकारी दिने मात्र होइन, भावी पुस्तालाई इतिहास बुझाउन समेत मदत गर्छ तर तिनको उचित संरक्षण भने हुन सकेको छैन।

राणाकालमा विश्वभर कहलिएको एशियाकै विशाल परेड मैदान काठमाडौको टुँडिखेल। अहिले यो टुँडिखेल उहिलेको जस्तो रहेन। शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीका अनुसार टुँडिखेल २०१७ सालसम्म निकै विशाल थियो। अहिलेको जस्तो टुक्राटुक्रामा बाँडिएको थिएन।

रानीपोखरीको दक्षिणी रत्नपार्कदेखि हाल नेपाली सेनाको मुख्यालय रहेको स्थानसम्म यो मैदान फैलिएको थियो। अहिलेको दशरथ रङ्गशालालाई सानो टुँडिखेल मानिन्थ्यो। विशाल टुँडिखेलको बीचमा ऐतिहासिक खरीको बोट थियो। यो त्यही रुख थियो– जहाँबाट तत्कालीन शासकहरू ठूला ठूला घोषणा गरिन्थे। १९९० सालको विनाशकारी भूकम्पपछि काठमाडौ र आसपासका विपद्‍मा परेका नागरिकलाई राणाहरूले यही टुँडिखेलमा खाने बस्ने प्रबन्ध मिलाएका थिए।

२०१७ सालसम्म सग्लो रहेको सैनिक परेड मैदान कसरी टुक्रा–टुक्रा भयो त ? इतिहास आफैंमा रोचक छ। किनभने सग्लो टुँडिखेल अहिले रत्नपार्क, खुलामञ्च, सैनिक मञ्च, सैनिक मुख्यालय र रङ्गशालाका रूपमा खण्डीकृत छन्।

शताब्दी पुरुष जोशी आफूले रानीपोखरीको दक्षिणपट्टि विशाल हात्तीपाटी देखेको र बाल्यकालमै टुँडिखेल वरपर ६ वटा विशाल घोडचढी सालिक रहेको बताउछन्। उनका अनुसार ती सबै सालिक तत्कालीन राणा शासकका थिए। अर्थात् नेपालमा घोडचढी सालिक बनाएर ल्याउने अभ्यास राणाहरूले नै सुरु गरेका थिए।

जङ्गबहादुरको रवाफ

तत्कालीन प्रधानमन्त्री श्री ३ जङ्गबहादुर राणा वि। सं। १९०७ मा पहिलो पटक राजकीय सम्मान पाउने निश्चित् भएपछि युरोप भ्रमणमा गएका थिए। जसको घोडचढी सालिक सुन्धाराबाट त्रिपुरेश्वरतर्फ मोडिने मोडमा देख्न सकिन्छ।

घोडचढीका लागि शौखिन राणाले युरोप भ्रमणको बेला फ्रान्सको सर्टरी मैदानमा सैनिक परेडमा भाग लिएका थिए। इतिहासकार हरिराम जोशीका अनुसार, सर्टरी मैदानमा घोडा चढेर अघि बढ्दा प्रोसेसन कति पछि पर्‍यो भनेर जङ्गबहादुरले पछाडि फर्केर हेरेको बेला क्यामेरामा कैद गरिएको तस्विर कै आधारमा वि।सं। १९३८ मा बेलायतका प्रख्यात मूर्तिकार थोमस ब्रकले यो सालिक बनाएर बेलायत सरकारको तर्फबाट राणालाई उपहार पठाएका हुन्।

इतिहास अनुसार विश्वमा पहिलो पटक घोडचढी सालिक ग्रीसमा निर्माण भएको थियो। रोमन सम्राट मार्कस ओरलस घोडामा चढेको सालिक, बनाउँदा पर्याप्त प्रविधि नै विकास भइसकेको थिएन। यो सालिक बनाउँदा घोडामा राखिने काठीको समेत आविष्कार नभएकाले उक्त सालिकमा सम्राट ओरलसका दुवै खुट्टा लट्किएको अवस्थामा छाडिएको इतिहासकार जोशी बताउछन्।

यो शालिक टुँडिखेल सग्लो रहेको बेला शहिदगेटबाट सुन्धारा जाने चोकमा रहेको थियो। बाटो विस्तारका क्रममा सुन्धाराबाट त्रिपुरेश्वर जाने मोडमा सैनिक मैदानको कुनामा सार्दा सालिकको तरवार भने भाँचिएको इतिहासकार हरिराम जोशी बताउछन्। जोशीका अनुसार यो सालिक तयार भएपछि पानी जहाज र स्थलमार्ग हुँदै काठमाडौं ल्याउन ६ महिना लागेको थियो।

जङ्गबहादुर पछि प्रधानमन्त्री बनेका उनका भाइ रणोद्दीप सिंहले पनि दाइ कै पदचाप पछ्याए। सिंहले पनि आफ्नो सालिक निर्माण गर्न बेलायती मूर्तिकारलाई लगाएका थिए। सुन्धाराबाट न्यूरोडतर्फ मोडिने टुँडीखेलको कुनामा रहेको रणोद्दीप सिंहको सालिक वि।सं। १९१४ मा गहरको युद्धमा सिंहले देखाएको विरताको कदर गर्दै बनाइएको हो।

इतिहासकार पुरुषोत्तमशमसेर राणाले यो सालिक वि।सं। १९४२ मा प्रसिद्ध मूर्तिकार थोमस ब्रकले बनाएको आफ्नो पुस्तकमा उल्लेख गर्नुभएको छ। त्यसैले यो सालिक पनि पुरातात्त्विक महत्त्वको सम्पदा हो। टुँडिखेलको दक्षिणी कुनामा अलपत्र अवस्थामा अवलोकन गर्न सकिने यो सालिकको उद्घाटन स्वयं प्रधानमन्त्री रणोद्दीप सिंहले १९४२ साल असारमा गरेका थिए, सालिकको शिलापत्रमा लेखिएको छ। त्यसको झण्डै चार महिनापछि रणोद्दीप सिंहको हत्या भएको थियो। इतिहासकार राणा यो सालिक सुरुमा रानीपोखरीको दक्षिण पूर्वी कुनामा बागबजार जाने चौबाटोमा रहेको सम्झन्छन्।

धेरैलाई थाहा नहुनसक्छ– काठमाडौंको प्रसिद्ध शक्तिपिठ भद्रकाली मन्दिरको दाँयातर्फ टुँडिखेल भित्रै रहेको अर्को विशाल सालिक नेपालमा उपलब्ध सबैभन्दा ठूलो सालिक हो। राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरले यो सालिक पनि बेलायत मै बनाउन लगाएका थिए। राणा परिवारको नातिपुस्ता इतिहासकार राणाका अनुसार बेलायतमा बनाएर यो सालिक नेपाल ल्याउने क्रममा सालिक ल्याएको पानी जहाज नै समुन्द्रमा डुबेको थियो। पहिलो पटक बनाएको सालिक समुन्द्रमा डुबेपछि सोही कम्पनीले अर्को सालिक बनाएर नेपाल पठाउँदा चन्द्रशमशेरको मृत्यु भइसकेको थियो।

चन्द्रशमशेरले यो सालिक देख्न पाएनन् र उनका भाइ भीमशमशेरले घोडचढी यो सालिक वि।सं। १९८६ को अन्ततिर हालको न्युरोड अगाडिको चोकमा लगेर उद्‍घाटन गरेका थिए। पछि बाटो विस्तारका क्रममा न्यूरोड चोकबाट यो सालिक टुँडिखेलको पूर्वी कुनामा सारिएको हो। नेपाल अंग्रेज युद्ध लगायतका महत्त्वपूर्ण घटनाक्रमका चित्र कोरिएको यो सालिकको तल्लो भाग धरहरा र सुनधारा क्षेत्रका संरचना भत्काउँदा निस्केको माटो तथा कङ्क्रिटले छोपिएको छ। सालिक खण्डहर बनेर लड्न लागेपछि चारैतर्फ अस्थायी खट बाँधेर टेकोले थेगेर राखिएको छ। सालिक फोहोर, झाडी र धुलोले ढाकिएको छ। यो सालिकको इतिहास त्रिचन्द्र क्याम्पस, चन्द्र विद्युत् गृह तथा चन्द्र मिलिटरी अस्पतालको इतिहाससँग जोडिएको इतिहासकार जोशी बताउनुहुन्छ।

टुँडिखेलका चारै कुनामा ठिङ्ग उभिएका ऐतिहासिक सालिकको इतिहास यतिमा मात्र सकिदैन। जङ्गबहादुर, रणोद्दीप सिंह अथवा चन्द्र शमशेरकै पदचाप त्यसपछिका राणा प्रधानमन्त्रीले पनि पछ्याए। महाङ्काल मन्दिरको उत्तर कुनामा जङ्गबहादुरका कान्छा भाइ धीरशमशेरको सालिक ठडियो। यो सालिक पनि बेलायतमै निर्माण गरेर ल्याइएको इतिहासकार राणा बताउनुहुन्छ। यो सालिक तत्कालीन प्रधानमन्त्री श्री ३ वीरशमशेरले वि।सं। १९५० साल फागुन १८ गते न्युरोड ठूलो ढोकाको ठीक अगाडि स्थापना गराएका थिए। प्रधानमन्त्री वीरशमशेर धीर शमशेरका छोरा हुन्।

बाबुको सालिक उद्‍घाटन गरे लगत्तै वीरशमशेरले पनि आफ्नो सालिक बनाउन लगाएका थिए। तत्कालीन प्रधानमन्त्री वीरशमशेरको सालिक १९९६ साल वैशाख १६ गते नेपाल आइपुगेको थियो। बेलायती मूर्तिकारले बनाएको उक्त घोडचढी सालिक २०१६ सालसम्म वीर अस्पताल अगाडि थियो। टुँडिखेल आसपासको क्षेत्र अतिक्रमण गरेर सडक र संरचना बनाउने क्रममा उक्त सालिकलाई पछि रत्नपार्कस्थित विद्युत् प्राधिकरण अगााडि सैनिक मञ्चभित्र सारिएको हो। यो सालिकको इतिहास वीर अस्पतालको गौरवपूर्ण इतिहाससँग जोडिएको छ।

राणाकालमा शासकहरू घोडाका शौखिन थिए। राणाहरूको घोडचढी रवाफ पूरै एसिया तथा युरोपमा समेत कहलिएको थियो। यही रवाफको बाछिटा तत्कालीन राजा महाराजामा पनि परेको देखिन्छ। तत्कालीन राजा त्रिभुवनले विक्रम संवत् १९८६ मा पृथ्वीवीरविक्रम शाहको सालिक बनाउन लगाएका थिए। जुन, भद्रकालीतर्फ जोडिने मोडको चौबाटोमा सिंहदरबारतिर फर्काएर राखिएको छ। इतिहासकार हरिराम जोशीका अनुसार यो घोडामा सवार राजाहरूको राणाकालमा कुँदिएको एक मात्र ऐतिहासिक सालिक हो।

१०४ वर्षसम्म नेपालमा चलेको राणा शासनको अन्तिम प्रधानमन्त्री मोहन शमशेर हुन्। उनको सालिक अहिले पनि भद्रकालीबाट दक्षिणतर्फ नेपाली सेनाको मुख्यालय परिसर भित्रको सानो पार्कमा राखिएको छ। २००५ साल जेठ ३१ गते नेपालमा प्रजातान्त्रिक आन्दोलन चर्किरहेका बेला राणा आफैंले यो सालिक स्थापना गरेका थिए। २००६ साल माघमा नारायणशमशेर जङ्गबहादुर राणाले सालिकको तल्लो भागमा लेखाएको शिलापत्रमा श्री ३ मोहनशमशेर महाराजले बेलायत, जर्मनी, फ्रान्स, नेदरल्याण्ड्स्, इटाली, चीन तथा युरोपका विभिन्न देशका सरकारबाट पाएको इज्जत र मानको समेत प्रतीकका रूपमा यो सालिक स्थापना गरिएको उल्लेख छ। इतिहासकार पुरुषोत्तमशमशेर राणाको सम्झनामा, मोहनशमशेरको यो सालिकमा राणाले सैनिक पोशाकमा टोप लगाएका छन्, राणा प्रधानमन्त्रीहरूमा सैनिक टोप लगाएको सालिक राणाको मात्रै छ। बाँकी राणा प्रधानमन्त्रीले टुँडिखेल वरिपरि स्थापना गरेको सबै सालिकमा श्रीपेच पहिरिएको देखिन्छ।

नेपालले यी सालिकलाई युरोपेली राष्ट्रसँगको ऐतिहासिक सम्बन्धको प्रतीकका रूपमा संरक्षण गरेर राख्नुपर्नेमा अर्घेलो व्यवहार गरेको इतिहासकार पुरुषोत्तमशमशेर राणा गुनासो गर्नुहुन्छ। यी त्यस्ता सालिक हुन् जसले इतिहास, मूर्तिकलाको वैभव र नेपाल अंग्रेज युद्धका ऐतिहासिक प्रमाण जोगाएर राखेको छ। तिनलाई हामीले टुँडिखेल वरिपरिका झाडी, फोहोर तथा माटोको डंगुर भित्र बेवारिसे अवस्थामा छाडेका छौं।

यसबाहेक सातौं राणा प्रधानमन्त्री, जुद्धशमशेरको सालिक टुँडिखेलबाट सारेर न्यूरोड र बसन्तपुरको चौवाटोमा सारिएको छ। यो घोडचढी सालिक नभए पनि जुद्ध सडक, जुद्ध बारुणयन्त्र तथा शिक्षा र स्वास्थ्यका क्षेत्रमा उनले गरेको सुधारको स्मरणमा बनाइएको पूर्ण कदको पहिलो सालिक हो। जुद्धशमशेरको श्री ३ महाराजले औपचारिक समारोहमा लगाउने पहिरनयुक्त विशाल सालिक जावलाखेलस्थित सदर चिडियाखाना परिसरमा पनि देख्न सकिन्छ। जुन जुद्धशमशेरले निजी चिडियाखानाका रूपमा विकास गरेका थिए र २००७ सालमा नेपाल सरकारको स्वामित्वमा आएको थियो।

शालिक बनाउने परम्परा

इतिहास अनुसार विश्वमा पहिलो पटक घोडचढी सालिक ग्रीसमा निर्माण भएको थियो। रोमन सम्राट मार्कस ओरलस घोडामा चढेको सालिक, बनाउँदा पर्याप्त प्रविधि नै विकास भइसकेको थिएन। यो सालिक बनाउँदा घोडामा राखिने काठीको समेत आविष्कार नभएकाले उक्त सालिकमा सम्राट ओरलसका दुवै खुट्टा लट्किएको अवस्थामा छाडिएको इतिहासकार जोशी बताउनुहुन्छ। त्यसपछि विश्वका शासकहरूमा घोडचढी सालिकको मोह बढ्यो। सालिक बनाउने र आफ्नो प्रभाव क्षेत्रमा विशाल सालिक ठड्याउने होड चलिरहेको बेला युरोप भ्रमणमा निस्केका जङ्गबहादुरले त्यहींको सिको गरेर र नेपालमा आफ्नो पहिलो सालिक ठड्याए।

पुरातत्त्वविद्हरूका अनुसार यी सालिक विश्वमा मूर्तिकलाको अनुपम नमुना बनिरहेका छन्। जसको सुरक्षा, संरक्षण र प्रवर्द्धन जरुरी हुन्छ तर सय वर्षभन्दा लामो इतिहास बोकेका यी सालिक संरक्षणमा कुनै पनि निकायले चासो दिएको छैन। जबकि बेलायतका तत्कालीन शासक एलेक्जेण्डर, फ्रान्सका नेपोलियन बोनापार्ट अथवा जर्मन तानाशाह हिटलरले योद्धाभावका मूर्तिबाट प्रभावित यही कालखण्डमा बनाउन लगाएको सालिक अहिले पनि युरोपको कला र इतिहासको वैभव बनेर चोक चोकमा सजिइरहेका छन्।

नेपालले यी सालिकलाई युरोपेली राष्ट्रसँगको ऐतिहासिक सम्बन्धको प्रतीकका रूपमा संरक्षण गरेर राख्नुपर्नेमा अर्घेलो व्यवहार गरेको इतिहासकार पुरुषोत्तमशमशेर राणा गुनासो गर्नुहुन्छ। यी त्यस्ता सालिक हुन् जसले इतिहास, मूर्तिकलाको वैभव र नेपाल अंग्रेज युद्धका ऐतिहासिक प्रमाण जोगाएर राखेको छ। तिनलाई हामीले टुँडिखेल वरिपरिका झाडी, फोहोर तथा माटोको डंगुर भित्र बेवारिसे अवस्थामा छाडेका छौं।

यस्ता ऐतिहासिक महत्त्व बोकेका संरचनाको उचित संरक्षण हुनुपर्ने पुरातत्त्व विभागका महानिर्देशक दामोदर गौतम बताउनुहुन्छ। यसले सय वर्ष भन्दा अगाडिको इतिहास बोकेको छ। स्थानीय सरकार र सरोकारवाला निकायसँग समन्वय गरेर विभागले समय समयमा सालिकहरूमा रङ्गरोगन गर्ने गरेको गौतमले बताए।

यी घोडचढी सालिकहरू नेपाली सम्पदा र इतिहासको खास कालखण्डका बिम्ब हुन्। यस्ता सम्पदाले युरोपेली मूर्तिकलाको अध्ययन र अध्यापनको बारेमा जानकारी दिने मात्र होइन, भावी पुस्तालाई इतिहास बुझाउन समेत मदत गर्छ।

श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार