एसईई (माध्यमिक शिक्षा परीक्षा) नतिजा र बिद्यार्थीको भबिष्य

राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डले २०७८ सालको एसईई (माध्यमिक शिक्षा परीक्षा ) २०७९ साउन ११ गते बुधबार सार्वजनिक गरेपश्चात अधिकांश सञ्चारमाध्यमहरुले पहिलो प्राथमिकता यही विषयलाई दिदै एसईई नतिजा ५ वर्ष यताकै कमजोर रहेको तथ्यलाई विभिन्न तथ्याङ्कले पुष्टि गर्ने प्रयत्न गरेको देखिन्छ । उता शिक्षाविद्हरु र सरोकारवालाहरुले कोरोना महामारीको असर, वैकल्पिक शिक्षा प्रभावकारी नहुनु, तिनै तहका सरकारको उदासिनता, शिक्षकहरुको लापरवाही तथा अभाव, विद्यार्थीहरुको मनोवृत्ति र अभिभावकहरुको हेलचक्रयाईले गर्दा एसईईको नतिजा खस्किएको हुनसक्ने प्रारम्भिक निष्कर्ष निकालेको पाइन्छ ।

तर प्रश्न सँंगसगै के उठछ भने एसईई नतिजाले मात्रै विद्यार्थीहरुको भविष्य निर्धारण गर्छ त ? निसन्देह जबाफ दिन सकिन्छ, एसईईकै नतिजाले मात्र विद्यार्थीको भविष्य निर्धारण गर्न सकिदैन । अझ भनुँ जीवनका ठुला ठुला परीक्षा र नतिजाका अगाडि एसईईको परीक्षा र उत्कृष्ट नतिजा सफलताका मापन होइनन् र हुन पनि सक्दैनन् । आजको यो लेख यसैमा केन्द्रित छ ।

पहिलो कुरा नेपालका विभिन्न कानुनले कक्षा १२ सम्मको शिक्षालाई विद्यालय शिक्षा भनेको छ र १२ कक्षाको अन्तिम परीक्षा माध्यमिक शिक्षा टुङ्ग्याउने अन्तिम परीक्षा हो नकी एसईई । यो परीक्षा प्रादेशिक रुपमा हुनुपर्ने स्पष्ट छ । अतः कानुन र अन्तराष्ट्रिय प्रचलनलाई मान्ने हो भने पनि एसईइको नतिजालाई यति ठुलो हाउगुजी बनाएर विद्यार्थीको भविष्य नै अन्धकार भएजस्तो वातावरण सिर्जना गर्नु आवश्यक थिएन र छैन ।

दोस्रो कुरा संसारका सबै सफल, असल र खुशी मानिसहरु विद्यालय, विश्वविद्यालयका परीक्षाहरुमा उत्कृष्ट नतिजा प्राप्त गर्ने मात्र पनि छैनन् । अझ भन्ने हो भने धेरै सफल, असल र खुशी मानिसहरु विद्यालय, विश्वविद्यालयमा असफलता ब्यहोरेका वा मध्यम खालका थिए र छन् । उनीहरु जीवनका वास्तविक परीक्षाहरुमा उत्कृष्ट भएका छन् र त्यो स्वाद चाख्न पाएका छन् । यहाँनेर विचारयोग्य कुरा के छ भने अल्बर्ट आइन्सटाइनले भने जस्तो हाम्रो शिक्षा प्रणाली या परीक्षा प्रणाली माछा, बाँदर, हात्ती, कुकुर, भ्यागुता र चरालाई रुख चढने प्रतियोगितामा सँगसँगै प्रतिस्पर्धा गराएर नतिजा निकाले जस्तो छ । जबकी ती सबै प्राणीहरुका आ–आफ्ना विशेषता र क्षमता छन् । अतः जीवनका वास्ताविक परीक्षामा उत्कृष्ट हुनु पर्दछ ।

तेस्रो विद्यार्थीहरुको चौतर्फी विकासका सन्दर्भमा पनि एसईईको नतिजा नै निर्णायक हुन सक्दैन । विद्यार्थीहरुको बौद्धिक तथा शैक्षिक विकासका अतिरिक्त शारीरिक, मानसिक, संज्ञानात्मक, सामाजिक र भावनात्मक विकास समानान्तर रुपमा हुन नितान्त आवश्यक छ भने २१ औं शताब्दीका व्यवहारकुशल सीपको विकासबिना शिक्षा अपूर्ण र अधुरो हुन जान्छ । त्यसैले एसईईको नतिजाले मात्र विद्यार्थीहरुको भविश्य सफल हुन्छ भनेर डँका पिट्नुको कुनै अर्थ छैन ।

चौथौ नेपालका तिनै तहका सरकारको प्राथमिकतामा शिक्षा कहिल्यै नपरेको अवस्थामा एसईईको नतिजा खस्कदै जानु वा राम्रो हुँदै जानुले देशको समग्र अवस्थामा ठुलो परिवर्तन ल्याउन सक्ने हँुदैन नै । बेलायतका पूर्वप्रधानमन्त्री टोनी ब्लेयरले आफ्नो चुनावी भाषणमा आफ्नो प्राथमिकता तोक्दै भनेका थिए पहिलो प्राथमिकता शिक्षा, दोस्रो प्राथमिकता शिक्षा अनि तेस्रो प्राथमिकता पनि शिक्षा, त्यसै गरेर अमेरिकी राष्ट्रपति अब्राहन लिङ्कनले आफ्नो छोरा पढ्ने विद्यालयका प्रधानाध्यापकलाई लेखेको पत्र “मेरो छोराले के सिकोस” भन्ने पनि यहाँ स्मरण हुन आउँछ । त्यसै पनि विगतमा उत्कृष्ट नतिजा प्राप्त गरेका कति विद्यार्थी नेपालमा छन् र ? अतः एसईईको नतिजामा सुधार ल्याउने हो भने तिनै तहका सरकार जिम्मेवार हुन जरुरत छ, भलै एसईईको नतिजाले मात्र विद्यार्थी र देशको भविष्य उज्जल बनाउन नसक्ने कुरा घाम जतिकै छर्लङ्ग छ ।

पाँचौं कुरा अहिले एसईई परीक्षामा सम्मिलित ४९५७५१ विद्यार्थीहरु, तिनका अभिभावकहरु र शिक्षकहरु आफू आफ्ना सन्तान र विद्यार्थीहरुले उत्कृष्ट नतिजा ल्याउन नसकेकोमा दुःख मनाउने गरेको देखिन्छ तर हामी सबैले बुझ्नु पर्ने तीतोसत्य कुरा के हो भने अहिले एसईई दिने विद्यार्थीहरु सबै डाक्टर हुने रुचि राख्ने छैनन् । सबै इन्जिनियर, पाइलट, सरकारी कर्मचारी, शिक्षक, वकिल, प्रहरी, सेना, बैंकमा अधिकृत हुन चाहना राख्ने पनि छैनन् । खेलाडी, नेता, कलाकार, व्यापारी, उद्योगपति, नाट्यकार, समाजसेवी आदि बन्न रुचि राख्ने पनि छन् । रुचि राख्ने मात्र पनि होइन क्षमता सृजनशिलता र लगनशिलताले त्यो सपना पुरा गर्ने दृढ इच्छाशक्ति बोकेका पनि छन् । अतः विद्यार्थीले आफ्नो क्षमता, इच्छा, चाहाना वा रुचिले देखेको सपना पुरा गर्न शिक्षक अभिभावकहरुले उनीहरुलाई कसैसँंग तुलना नगरी उनीहरुले नै तय गरेको बाटोमा अघि बढ्न अर्थात उनीहरुको सपना पुरा गर्न सहयोगी बन्नुको विकल्प छैन ।

अन्तमा विद्यालय शिक्षाको विद्यमान संरचना अनुसार कानुनतः पनि महत्वपूर्ण नमानिने, अन्तराष्ट्रिय रुपमा पनि कक्षा १० को परीक्षालाई त्यति ठुलोरुपमा नहेरिने, विद्यार्थीको चौतर्फी विकासको मापन पनि मान्न नसकिने र सवै विद्यार्थीहरुको योग्यता, रुचि र सपना फरक फरक हुने विषयहरुले गर्दा एसईई परीक्षाको नतिजालाई मात्र लिएर धेरै नकारात्मक प्रचारप्रसार गर्नुको अर्थ हुन सक्दैन । यद्यपि एसईईको दर्पणमा विद्यालय शिक्षालाई हेर्दा विद्यालय शिक्षाको अवस्था सन्तोषजनक छैन ।

एसईईको नतिजा मात्रले विद्यार्थीको भविष्य निर्धारण गर्न नसकिए तापनि यस नतिजामा सुधार ल्याउनु पर्ने आवश्यकता सर्वत्र महसुस भएको छ । अतः तिनै तहका सरकार, शिक्षक, विद्यार्थी, अभिभावक र सरोकारवालाहरु सवै गम्भीर हुनुपर्ने हुन्छ । अनि उत्कृष्ट नतिजा प्राप्त गर्ने विद्यार्थीहरुलाई नेपालमा नै रहने वातावरण सृजना गर्नु आजको प्रमुख आवश्यकता हो भनेर भूल्नु पनि हँुदैन ।