नेपालको राजनीतिमा अभाव खड्किरहेका गिरिजाप्रसाद कोइराला

७ चैत, काठमाडौं । नेपाली कांग्रेसका तत्कालिन सभापति एवं पूर्वप्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाको १३ औँ पुन्य थिति मनाइँदैछ । उनी विते यताका वर्ष अझै राजनीतकि अन्योलमा नै छ देश पनि । देशल अझै पनि उनको अभाव महसुन गरिरहेको छ । २०४६ सालको राजनिति परिवर्तनपछि सत्ताको केन्द्रमा रहेका कोइराला निर्णय क्षमताका हिसाबले जबरजस्त नेता थिए । अगाडि–पछाडि जसले जे भने पनि उनलाई खासै असर पर्दैनथ्यो । उनको सबैभन्दा ठूलो गुण र दोष तौल नेकपा माओवादीको शान्ति प्रक्रियासँग जाडिएर हुने गरेको छ ।

नेपालमा माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वको अन्त्य गरी शान्तिपूर्ण राजनीतिको मूलधारमा ल्याउन नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गरेका पूर्वप्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाको १३औँ स्मृति दिवस आज विविध कार्यक्रम आयोजना गरी मनाइएको छ । तर, उनको पार्टी नेपाली कांग्रेसले उनलाई सम्झन लायकका कुनै पनि कार्यक्रम राखेको छैन् । विसं २०५९ असोज १८ गते तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवालाई अपदस्त गरी आफू अनुकूलका प्रधानमन्त्री नियुक्त गर्न थालेपछि राजतन्त्रप्रति जनताको मोहभंग हुन थालेको थियो । यसपछि भएका आन्दोलनको नेतृत्व गिरिजाप्रसादले गरेका थिए ।

विसं २०६१ माघ १९ गते दलमाथि प्रतिबन्ध लगाउँदै राजा ज्ञानेन्द्र आफै मन्त्रिपरिषद्को अध्यक्ष बनेपछि कोइरालाले सबै दललाई एकीकृत गर्दै आफ्नै नेतृत्वमा पूर्ण लोकतन्त्रको स्थापनाका लागि आन्दोलनको नेतृत्व गरेका थिए । कोइरालाकै नेतृत्वमा विसं २०६३ वैशाख ११ गते राजा ज्ञानेन्द्र आन्दोलनरत सात दलको मार्गचित्र अनुरुप विघटित प्रतिनिधिसभा पुनःस्थापना गर्न सहमत भएका थिए । आन्दोलन सफल भएपछि उनी चौँथोपटक प्रधानमन्त्री बनेका थिए । पुनःस्थापित प्रतिनिधिसभाले २०६३ जेठ ४ गते राजाको सबै अधिकार कटौती गर्दै आलंकारिक राजाका रुपमा सीमित गरेको थियो ।

कोइरालाकै नेतृत्वमा माओवादी जनसेनाको समायोजनसहित हतियार व्यवस्थापन भएको थियो । उनकै नेतृत्वमा छ दशकभन्दा लामो संविधानसभा निर्वाचन गर्ने कांग्रेसका संस्थापक एवं उनका दाजु बिपी कोइरालाको सपना २०६४ चैत २८ गते पूरा भएको थियो । पहिलो संविधानसभाले संविधान जारी गर्न नसकेपनि नेपालको इतिहासमा यो ऐतिहासिक घटना बनेको छ । पहिलो संविधानसभा निर्वाचनसँगै सशस्त्र द्वन्द्वरत नेकपा माओवादी संसदीय बहुदलीय राजनीतिक प्रतिस्पर्धामा सहभागी भएको थियो ।

चार पटक प्रधानन्त्री बनेका कोइरालाले अन्तिम कार्यकालमा भने कार्यबाहक राष्ट्राध्यक्षको कार्यभारसमेत सम्हालेका थिए । राजा ज्ञानेन्द्र निलम्बनमा परेसँगै कोइरालाले कार्यबाहक राष्ट्राध्यक्षको भूमिका निर्वाह गरेका हुन । उनकै नेतृत्वमा २०६५ जेठ १५ गते नेपालबाट २४० वर्षको इतिहास बोकेको शाह वंशीय राजसंस्थाको अन्त्य भई नेपाल संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका रुपमा स्थापित भएको थियो । बोलेको कुरा पुर्याउने राजनेताका रुपमा स्थापित कोइरालाको २०६६ चैत ७ गते निधन भएको थियो । नेपालमा शान्ति स्थापनाका लागि कोइरालाले पुर्याएको योगदानको स्मरण गर्दै आज शुभेच्छुकहरु १३ औँ स्मृति दिवसमा उनको सम्झना गरिहेका छन् ।

उनले बीपी कोइरालाका पदचाप नेपाली कांग्रेसको राजनीतिमा पछ्याइरहेका थिए । गिरिजापछि कांग्रेस मात्र होइन, नेपाली राजनीतिमा निर्भीक र निडर नेताको खोजी अहिलेसम्म भइरहेको छ । बोलीमा अडान राख्न सक्ने उनको क्षमता राजा ज्ञानेन्द्रको ‘कु’पछि झनै घनीभूत देखियो । १२ बुँदे सम्झौतापछि युद्धको बाटोबाट शान्तिको यात्रामा आउन माओवादी सहमत भयो । दलहरूसँग जनताको विश्वास कम थियो । माओवादीले गाउँगाउँबाट सर्वसाधारणलाई सडकमा उतार्ने वातावरण तयार पारको थियो । धम्काएरै किन नहोस् माओवादीको आग्रहमा सडकमा आएको जनसागरले संसद् पुनस्र्थापना उनले गराएरै छाडेका थिए ।

मओवादीलाई मुलधारमा ल्याउन गणतन्त्र आवश्यक थियो । यसका लागि राजा ज्ञानेन्द्रलाई सहमत गराउनुपथ्र्यो । सक्रिय राजतन्त्रको असफल अभ्यासमा लागेका राजा ज्ञानेन्द्रलाई नारायणहिटीबाट बाहिर निकाल्ने कामको नेतृत्व उनै गिरिजाले गरेका थिए । पार्टी र सरकार चलाउने विषयमा गिरिजासँग धेरैको गुनासो थियो । एमालेले त लाउडा काण्डका कारण प्रधानमन्त्री भएका उनको राजीनामा मात्रै मागेन, लामो समयसम्म संसद् अवरुद्ध गर्याे । राजनीतिलाई ‘डर्टी गेम’ बनाउने काममा पनि उनको भूमिका देखिन्छ । यी सबै नकारात्मक परिणामले राजा ज्ञानेन्द्रको कु पछिका दिन पूर्णविराम लगायो । कारण जीवनको अन्तिम दिनहरूमा उनले साच्चै राजनेताको छविका रूपमा बिताए ।

पहिलो राष्ट्रपतिका रूपमा गिरिजाको चाहना शीतलनिवास पस्ने थियो । माओवादीलाई मूलधारमा ल्याएर मात्र होइन, राजाको व्यवस्थापन पनि सहजका साथ गरेका कारण उनले यो चाहना राख्नु पनि अस्वाभाविक थिएन । तर, माओवादीकै कारण उनको राष्ट्रपति सपना सपना नै बन्यो । माओवादीलाई मनोनयनको बाटोबाट अन्तरिम व्यवस्थापिकामा ल्याएपछि राष्ट्रपतिको निर्वाचन भयो । सबै दलको सहयोग नभएको अवस्थामा गिरिजाले राष्ट्रपतिको उम्मेदवारी नदिएर राष्ट्रपतिमा डा. रामवरण यादवलाई अघि सारेका थिए । यद्यपि तत्कालीन माओवादी तथा वर्तमान नेकपा अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले कोइरालालाई राष्ट्रपति नबनाएकोमा पछुतो लागेको सार्वजनिक (गिरिजाको निधनपछि) रूपमै बताइरहेका छन् । उनले अलिे राचनद्र पौडेललायृ राष्ट्रपति बनाउन सहयोग गरेर त्यसको गुन तिरेको बताइरहेका छन् ।

शान्ति प्रकृयाका हस्ताक्षरकर्तासमेत रहेका गिरिजाको तोक आदेशमा माओवादीलाई दिएको राज्यकोषको दुरुपयोगको विषय पछिसम्म विवादमै रह्यो । महालेखा परीक्षकको कार्यालयले समेत यसरी भएको खर्च बेरुजु भन्दै आएको थियो । १२ भदौ २०६८ मा डा. बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएपछि उक्त विवाद टुंगाएको थियो । माओवादीप्रति कडा रुपमा प्रस्तुत हुदै आएका गिरिजा देशको आवश्यकताअनुसार आफूलाई परिवर्तन गर्न सक्ने क्षमता राख्दथे । राजाविरुद्ध सबै एक ठाउँमा रहेर लड्नुपर्छ भन्ने गिरिजाको सोचले नै उनलाई पछिल्लो समय राष्ट्रिय राजनीतिको मियोका रुपमा स्थापना गरेको थियो ।

नेपालमा शन्ति ीक्रयाको सरवात गरी गठतन्त्र घोषण भएपछि युगपुरुष र दार्शनिकहरूको जन्म र मृत्युको समयलाई विभिन्न तरिकाले स्मरण गर्नु पर्ने बतावणर गिरिजाबाट नै सुरुभयो । गिरिजाप्रसाद कोइराला पनि त्यस्तो व्यक्तित्व हुन् जसले आफ्नो जीवनकालभरि कालो झण्डा र विरोधको सामना गर्नु परिरह्यो तर मृत्युपर्यन्त उनले जति प्रशंसा र सम्मान प्राप्त गर्ने अवसर शायदै अरु व्यक्तिलाई प्राप्त भयो होला । माओवादी द्वन्द्वले आक्रान्त मुलुकमा माओवादीलाई राजनीतिको मूलधारमा प्रवेश गराई मुलुकमा शान्ति स्थापना गरेकै कारण कोइराला एशियाकै एक कुशल राजनेताको रूपमा स्थापित भए ।

सहमति, सहकार्य र एकताका हिमायती, निडर, निर्भीक तथा साहसिक पुरुष गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नामलाई लोकतन्त्रकै पर्यायवाचीको रूपमा व्याख्या गर्दा असहज मानिदैन । राजा ज्ञानेन्द्रलाई घुँडा टेकाउँदै संसद पुनःस्थापनाका लागि गिरिजाप्रसाद कोइरालाको चट्टानी अढानलाई सार्थक तुल्याउन राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय मिडियाहरूले पनि साथ दिएका थिए । उनै गिरिजाप्रसादको अभाव यति बेला देशले पनि भोगिरहेको छ । अहिलेभन्दा त्यो बेलाको राजनीति सहज थिएन । देश कुन दिशामा जान्छ भन्ने एकिन थिएन । सबै अलमलमा थिए । १० वर्षे सशस्त्र युद्धमा रहेका माओवादीलाई शान्ति प्रक्रियामा ल्याउन भएको १२ बुँदे सम्झौता र दोस्रो जनआन्दोलनको नेतृत्व गरेका गिरिजा कोइरालाले आफू हारेर भए पनि द्वन्द्वले आक्रान्त मुलुकमा शान्ति स्थापनाका लागि साहसिक कदम उठाएकै कारण आज उन िसम्झनामा छन् ।