एमाले र सभामुखको ‘किलो’ मा भैंसी-राँगा बहस !

भैँसी, राँगा, पाडीपाडीलाई दाम्लो लगाएर बाँध्ने खम्बालाई ‘किलो’ भनिन्छ । गोठका यही ‘किलो’मा घरेलु जनावर बाँधेर राखिन्छ । टाट्नोमा घाँस हालिन्छ । ताउलामा खोले खुवाइन्छ । ठाउँ अनुसार आ-आफ्ना चल्तीका भाषा फरक भएपनि सबै गोठहरूमा ‘किलो’को डोरीमा बाँधिएका बस्तुभाउ रुँघेरै बिताउँछन् । यी गोठमा कहाँ सबै बस्तुभाउ ज्ञानी भएर बस्छन् र ! कोही भोकाएर, कोही तिर्खाएर कराउँछन् । तर, कुनै कुनै जति अघाए पनि कराएरै दाम्लो छिनाल्न खोज्छन् । घाँस,पानी, दाना, खोले खाँदैछन्, तर मुखमाथि फर्काएर कराइहाल्छन् । सबै त्यस्ता हुँदैनन् । कुनै कुनै पाल्तु जनावर यस्तै हुन्छन् । 

अहिले हाम्रो संसदमा भैँसी-राँगा बहस चर्को चलेको छ । एमाले दाम्लो छिनाल्ने गरि कराएको छ । सभामुख एमालेलाई दानीपानी दिइरहन्छन् । जति दिन्छन्, एमाले कराउन छोड्ने होइन । दाम्लै छिनाल्न खोज्छ । यसको सानो उदाहरण सोमबार प्रतिनिधिसभाको दृष्य हेरौँ ।

यतिबेला सामाजिक संजालदेखि सदनसम्म भैँसीलाई मजाक शब्दको विम्ब प्रयोग गर्दा धेरै किसानमाथि चोट पुगेको हुनुपर्छ । हुन पनि हो, जुन पेशाबाट हाम्रो जीवनयापन चलेको छ, त्यही पेशालाई राजनीतिको कमेडीमा लगेर व्यंग्य गर्दा निराश बनाउँछ । न सरकारले भैँसीपालनलाई व्यवसायीकरण बनाइदिएको छ , न कुनै किसानलाई अनुदान दिएर धनी बनाएको छ । नाम मात्रको अनुदान छ, त्यो पनि सोर्सफोर्सले । किसान झन भँड्खालोमा जाकिएका मात्र छन् । हैरानी छन् । 
                       बुर्कुसी मारिरहने एमाले !

कुरा हो, जेठ २२ सोमबार २०८० दिउँसोको प्रतिनिधिसभा बैठकको । प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ जब रोष्ट्रममा पुगे, अनि एमालेका सांसद कराई हाले । भारत भ्रमणको विषयमा सांसदहरुलाई जानकारी दिनु प्रधानमन्त्रीको कर्तव्य थियो । सांसदहरुका प्रश्नको उत्तर प्रधानमन्त्रीले अनिवार्य दिनुपर्छ । उनी आफ्नो कर्तव्य निर्वाह गर्न बोल्दै थिए, तल एमालेका सांसदको होहल्ला शुरु भइहाल्यो । कराएपछि जितिन्छ भन्ने एमालेको वंशाणुगत गुण हो । उसले आफ्नो गुण छोड्ने कुरै भएन । प्रधानमन्त्रीले उत्तर दिनै पाएका छैनन्, एमालेका प्रश्नमाथि प्रश्न बर्सिरहे । प्रश्न थिए,उही भैँसी राँगाका । एमालेको तालमा ताल मिलाइरहेका थिए, रास्वपा र राप्रपाका सांसद । यी तिनै दलका तीनतिर फर्केका मुख छन् । तर, दानापानी खान एउटै ताउलोमा मुख हाल्छन् । सोमबारको बैठकले यही सिद्ध गरिदियो । 

कुनै सांसदले जनता र मुलुककाे हितमा प्रश्न गरेनन् । प्रधानमन्त्रीमाथि आलोचनाका प्रश्न मात्रै गरे । यसको सानो उदाहरण मात्र हेरौँ । प्रचण्ड लगत्तै एमाले अध्यक्ष केपी ओलीलाई बोल्ने पालो दिइयो, ओलीले संसदमा बोलेको जस्ताको तस्तै, ‘प्रधानमन्त्री ज्यू ले भारतबाट केही ल्याएको होइन । साँच्चै ल्याएको चाहिँ १५ वटा राँगा हो । अरू कुरा त प्रधानमन्त्री ज्यू, प्रमाणित गर्नुपर्छ’ ‘अरू कुन चाहिँ के प्रोजेक्ट छ ?’ प्रधानमन्त्रीले भारतीय भूमिमा भूमि सट्टापट्टाको विषय उठाउनु गलत हो । मोतीहारी-अमलेखगञ्ज पाइपलाइन पहिले नै बनेकाले त्यसलाई चितवनसम्म विस्तार गर्नु कुन ठूलो कुरा हो र ? प्रधानमन्त्रीले भारतबाट के के ल्याएको जस्तो प्रचार गरेको तर नेपाललाई फाइदा हुने केही छैन ।’

ओलीले उही राँगाको प्रसंग उठाए । उनले उठाएका यी सबै प्रश्नको उत्तर पहिल्यै प्रधानमन्त्रीले दिइसकेका थिए । नेपालकै विज्ञहरुको आधारमा भारतीय भुमिसँग हाम्रो विवादित भूमि साट्न सकिन्छ कि भन्ने प्रधानमन्त्री प्रचण्डले भारत भ्रमणपछि पत्रकारले सोधेको प्रश्नको उत्तरमा भनेका थिए । न प्रचण्डले यो कुरा भारतसँग राखेका थिए, न भारतीय प्रधानमन्त्री समक्ष यो प्रस्ताव पुगेको छ । बाहिर आएको हल्लाकै आधारमा ओलीले प्रश्न गरिदिएका थिए । अर्को थियो, भैँसी राँगाको बारेमा ।

प्रचण्ड यसपाली भारत भ्रमण जाँदा उनले न भैँसी मागेका थिए, न राँगा । यो त केपी ओली सरकारकै पालामा नेपालले भारत समक्ष सहयोग मागेको विषय थियो । उन्नत जातका भैँसी तयार गर्न नस्ल सुधारका लागि राँगा ल्याउने कुरा स्वयं ओलीले सोमबारको बैठकमा सुनाएका थिए । यो विषय पनि प्रचण्डसँग जोडिएको थिएन ।

अर्को विषय थियो, अमलेखगञ्जसम्म आएको पेट्रोलियम पाइप लाइन चितवनसम्म ल्याउने योजना । यो निकै महत्वपूर्ण विषय हो । किन की चितवन नेपालको मध्यभागमा पर्छ । यसले देशभर तेल ढुवानीमा निकै सहज हुन्छ । यो विषयमा प्रचण्ड सरकारले भारतसँग गरेको सम्झौता निकै महत्वपूर्ण छ । तर, एमालेले संसदमा यसलाई निकै हलुका ढंगले लिएर उही ताइ न तुइसँग भैँसी राँगाको प्रसंग ल्याएर मजाक बनाइदियो । हल्ला गरिदियो । उफ्रियो । निकै करायो र अन्ततः सभामुखले संसद बैठक नै स्थगित गरिदिए । सभामुख बेलाबेलामा एमालेलाई खोले घाँसपात दिइरहन्छन् । 

अहिले पनि गाउँघरमा एउटा भनाई छ, ‘भैँसी किन्दा लागेको ऋण तिर्न छोरो विदेश गाको छ ।’ हरेक घरमा दूध खानकै लागि पनि एउटा भैँसी पालिन्थ्यो । राजपरिवारमा भने गाई पालिन्थ्यो । उनीहरु हृष्ट पुष्ट हुन्थे । तर, सर्वसाधारण परिवारहरू दूध बिक्री गर्न धेरै भैँसी पाल्ने गर्थे । तर, भैँसीको दूध बेचेरै अपवादमा एकाध घर बाहेक कसैले पनि पैसा कमाउन सकेन । 

                  भैंसी पालेर रित्तिएका गाउँहरु

यतिबेला सामाजिक संजालदेखि सदनसम्म भैँसीलाई मजाक शब्दको विम्ब प्रयोग गर्दा धेरै किसानमाथि चोट पुगेको हुनुपर्छ । हुन पनि हो, जुन पेशाबाट हाम्रो जीवनयापन चलेको छ, त्यही पेशालाई राजनीतिको कमेडीमा लगेर व्यंग्य गर्दा निराश बनाउँछ । न सरकारले भैँसीपालनलाई व्यवसायीकरण बनाइदिएको छ , न कुनै किसानलाई अनुदान दिएर धनी बनाएको छ । नाम मात्रको अनुदान छ, त्यो पनि सोर्सफोर्सले । किसान झन भँड्खालोमा जाकिएका मात्र छन् । हैरानी छन् । 

एक छिन, भैँसी पालनको कुरा गरौँ । हाम्रो अहिलेको र अघिल्ला केही पुस्ता भैँसी पालेरै बितेको हो । गाउँघरमा भैँसी नहुने घर विरलै हुन्थे । तर, के हाम्रो त्यो पुस्ताले भैँसी पालेर सुखी जीवन व्यतीत गर्यो त ? अपवादमा बाहेक कुनै घरले त्यो सुख प्राप्त गरेन । कारण हो, भैँसी पालनबाट किसानले पैसा कमाउनै सक्दैनथे । भैँसी एक पटक व्याएपछि मुस्किलले ४–५ महिना मात्र दूध दिन्छ । त्यसपछि क्रमशः दूध कम दिँदै एक वर्षभित्र थाकिहाल्छ । कम्तीमा पनि ६ महिना त भैँसीले दूध नदिए पनि त्यतिकै पाल्नै पर्छ । स्थानीय जातको भन्दा उन्नत मुर्रा जातको भैँसीले दूध दिने अवधि अलि लामो त हुन्छ, तर मुस्किलले डेढ बर्षसम्म । 

हावापानीको दृष्टिकोणबाट मुर्रा जातको भैँसी पहाडमा त्यति लाभदायक छैन । गर्मी ठाउँ मधेशमा पनि अहिले भैँसी पालेरै किसानले मनग्गे कमाउन सकेका छैनन् । कारण हो, भैँसीले दूध दिने अवधि निकै कम हुनु । उही साउने भेल जस्तो ४–५ महिना मात्र दूध प्राप्त गर्न झण्डै दुई बर्ष पालिरहनु पर्छ । 

त्यसैले त विश्वका अति विकसित देशमा भैँसी पालिँदैन । अत्यधिक भैँसी पाल्ने देश भारत हो । त्यसपछि अफ्रिका, पुर्वी र दक्षिण एशियन मुलुक । धेरै देशमा भैँसीलाई मासुको रुपमा मात्र उपयोग गरिन्छ । भारतमा किसानले जति भैँसी पाल्दै गए, उति उनीहरुको गरिबी नघटेको भारतीय कृषि अनुसन्धान निकायले नै तथ्याङ्क सार्वजनिक गरेका छन् । भारतमा भैँसी व्यवसायबाट नोक्सान भएर वार्षिक सयौं किसानले आत्महत्या गर्छन् । 

नेपालमा पनि अहिले जति खाडी वा युरोपियन मुलुकमा कामदार भएर जानेहरूको परिवार छन्, उनीहरूको पुस्ता भैँसी पालेरै बितेको थियो । भैँसी पाल्दा व्यहोरेको गरिबीबाट मुक्त पाउन अहिले अधिकांश युवाहरू विदेशिएका छन् । अहिले पनि गाउँघरमा एउटा भनाई छ, ‘भैँसी किन्दा लागेको ऋण तिर्न छोरो विदेश गाको छ ।’ हरेक घरमा दूध खानकै लागि पनि एउटा भैँसी पालिन्थ्यो । राजपरिवारमा भने गाई पालिन्थ्यो । उनीहरु हृष्ट पुष्ट हुन्थे । तर, सर्वसाधारण परिवारहरू दूध बिक्री गर्न धेरै भैँसी पाल्ने गर्थे । तर, भैँसीको दूध बेचेरै अपवादमा एकाध घर बाहेक कसैले पनि पैसा कमाउन सकेन । 

तर, गाई पालन गर्ने हो भने भैँसी पालनको जस्तो समस्या पर्दैन । किन की, गाईले दूध दिने अवधि नै यति लामो हुन्छ कि एकै बेतबाट एउटा किसानको गरिबी हट्नेछ । अहिले नेपालमा पनि उन्नत जातका गाई पालन निकै बढेको छ । उन्नत जातको मध्ये होलिस्टेन फ्रिजनले हजार लिटर, ब्रोन स्वीसले ७५ सय लिटर भन्दा बढी दूध दिन्छन् । यी जातका गाईले लगातार ४–५ देखि १० बर्षसम्म दूध दिइरहन्छन् । अहिले नेपालमा यी उन्नत जातका गाई भित्रने क्रम बढेको छ । उन्नत जातका गाई पालेर कयौं कृषकले मनग्गे पैसा कमाइरहेका छन् । 

भैंसी र गाईको दूधमा पाउने प्रोटिन आदि तत्वमा निकै भिन्नता छ । गाईको दूधबाट बनेका परिकारमा पाउने प्रोटिन मानिसको शरीर विकासमा निकै लाभदायीक मानिन्छ । तर, भैँसीको दूधमा यी सारा तत्व निकै कम पाइन्छ । तपाईँ हामीले देखेका सुनेका र भोगेका जति पनि धनी मुलुकहरू छन्, त्यहाँ गाईपालन नै गरिन्छ । युरोप, अमेरिकन, अष्ट्रेलियन, जापान, कोरिया, चीन लगायतका मुलुकमा अत्यधिक गाई पालन गरिन्छ । केही वर्षअघि चीनले भारतबाट केही भैँसी निर्यात गरेपनि त्यो व्यवसायीकरण बन्न सकेन । खास गरि, भैँसी पालन मासुको लागि हुने गर्छ । नेपालमा पनि पछिल्लो पटक पाडा पालनका लागि अनुदान कार्यक्रम शुरु भएको छ । तर, साँच्ची नै दूध बेचेर धनी हुने हो भने गाई पालन मात्र मुख्य विकल्प बन्न सक्छ । नत्र, उही बाबुबाजेको पालकै ‘भैँसी किन्दा लागेको ऋणको दुख’ घुमीफिरी आइरहने हो ।

पार्टी अध्यक्ष जस्तो व्यक्ति केपी ओलीको पूर्वाग्रह मात्र पोखिएको भँडासबाट यति बेला भोट दिने जनताहरु आजित भइरहेका छन् । एमालेको उग्रताको पछिपछि लागेर नयाँ अनुहार र नयाँ दलहरू कुदिरहेको देख्दा धेरैलाई निरास बनाएको छ । संसदलाई सृजनात्मक थलो बनाउन जबसम्म सकिँदैन, तबसम्म अभद्रताबाट मुलुकले सधैंभर अधोगति मात्र व्यहोर्ने हो । 

                एमालेको लहलहैमा साना दल

भैँसीको प्रसंग यति नै । अहिले हाम्रो राजनीतिमा भैँसी र राँगा मिसिएकोले यो लेखमा पनि चर्चामा आएका विषय जोडिएको मात्र हो । अब लागौँ, भैँसी प्रवृतिकै हाम्रो राजनीति तर्फ । सदनमा चर्को बोल्यो भने अरूले सुन्छन् भन्ने गज्जबको भ्रम छ । उही भैँसी पालन जस्तो । जति भैँसी पालेपनि हाम्रो परिवार किन धनी बनेन, किन मैले दुख पाएर विदेशिए भन्ने गहिरो चिन्तन खासै कुनैमा छैन ।

अहिलेको राजनीति पनि उस्तै भइरहेको छ । एमालेले २०४८ देखि लगातार सदन अवरुद्ध गर्दा मुलुक र जनताले दुख पाइरहेको देख्दा देख्दै उही तालमा अहिलेको राजनीति कुदिरहेको छ । कहिले एमालेले संसद अवरुद्ध गरेन ? ०४८ सालदेखि एमालेले अपनाएको उग्रताबाट देश कयौं पटक मध्यावधि चुनावमा जाकिएको छ । कुनै दिन सदनमा जनताका विषयमा गहन छलफल भएको उदाहरण छैन । सोमबारकै उदाहरण हेरौं । नागरिकता विधेयकप्रति एमाले लगायतका दलको असहमति छ । तर, त्यो विधेयक अहिले सर्वोच्च अदालतले रोकिदिएको अवस्था छ । अदालतमा विचाराधीन मुद्दालाई एमालेले यसरी चर्काइदियो कि मानौं एमाले स्वयं कानुन हो भने झैं गरिदियो ।

हो, यो विधेयक नेपालको हित विपरित छ । नागरिकता वितरणलाई यति हलुका बनाउन हुँदैन । यसको बिरोध पनि तर्क र व्यवहार संगत भयो भने यसको संशोधनमा जान सजिलो हुन्छ । एमालेले त्यो गरेको छैन । रास्वपा र राप्रपा पनि एमालेसँगै मिसिएको छ । संसदमा गहन छलफल र सर्वसम्मत सहमतिका आधारमा नागरिकता विधेयक जारी गर्नुपर्छ । तर, एमालेमा कस्तो भाष्यले जरा गाड्यो भने जति उफ्रियो उति प्रभावकारी भुमिका हुन्छ भन्ने भ्रमले बास गरिदियो । 

कांग्रेस सांसद विश्वप्रकाश शर्माले भने झैं आवेगलाई जबसम्म तिलाञ्जली दिईंदैन, तबसम्म उग्र भुमिकाले कुनै उपलब्ध हासिल हुँदैन । जनताले संसदमा शालीनतापुर्वक बोल्ने विश्वप्रकाशहरू रुचाएका छन् कि, उग्रता प्रदर्शन गर्ने रामहरि खतिवडा, रघु पन्त, सूर्य थापा लगायतलाई प्रशंसा गरेका छन् ? एकपटक जनताको तर्फबाट सोचेर हेर्नुपर्दैन ? झन पार्टी अध्यक्ष जस्तो व्यक्ति केपी ओलीको पूर्वाग्रह मात्र पोखिएको भँडासबाट यति बेला भोट दिने जनताहरु आजित भइरहेका छन् । एमालेको उग्रताको पछिपछि लागेर नयाँ अनुहार र नयाँ दलहरू कुदिरहेको देख्दा धेरैलाई निरास बनाएको छ । संसदलाई सृजनात्मक थलो बनाउन जबसम्म सकिँदैन, तबसम्म अभद्रताबाट मुलुकले सधैंभर अधोगति मात्र व्यहोर्ने हो ।