दशैं : चाडको राजनीतिकरण र ‘पतनको पूजा’

सतीदेवीको जिब्रो पतन भएको भनिने नेपालगञ्जको बागेश्वरी मन्दीर होस् वा पूर्वमा सतीदेवीको दाँत पतन भएको धरानको दन्तकाली मन्दीर, काठमाडौंमा गुह्य पतन भएको गुह्ेवश्वरी, लगायत दक्षिणकाली, भद्रकाली, शोभा भगवती, नक्साल भगवती, संकटा, तुलजा भवानी, मैतीदेवी अनि वीरगञ्जमा माइस्थान, आदि मन्दीरमा दशैंको नौरथाभरि मानिसको भीड लाग्छ ।

मन्दीर जानकै लागि सही, एकाबिहानै उठेर हिँड्नु स्वास्थ्यका लागि अत्यन्त राम्रो हो । पतनको पूजा गर्न हामीलाई माथिका पतित अंगका मन्दीरको स्थापनाले प्रवृत्त गराएको छ । अन्यत्र यस्ता ‘पतन’ का मन्दीर कहाँ होलान्, हामीलाई थाहा छैन । अन्यत्र असम्भव भएका कुरा यो मुलुकमा सम्भव हुन्छन् । दशैंमा शक्ति जगाउने र शक्तिको पूजा गर्ने नाममा सतीदेवीको दाँत, गुप्ताङ्ग, जिब्रो, केश आदि पतन भएका ठाउँमा पूजा गर्दा के शक्ति आर्जन होला र ? अनि के यसरी दशैँको सार्थकता रहला र ! यो एक किसिमको अतिवाद भयो ।

दशैं हाम्रो चाड नै होइन, त्यसैले यसलाई बहिस्कार गर्नुपर्छ भनी एकथरि टाठाबाठाहरू क्रिश्चियनले हालेको दाना खाएर दशैंका बिरूद्ध आगो ओकल्ने गर्छन् । दशैं कसरी तिनीहरूको भएन ? यसको उत्तर उनीहरू दिन सक्दैनन् । बरू नेपालीभाषी भारतीय विद्वान महेन्द्र पी लामा नेपालीले पढुन् भनेरै होला ‘ दशैंको माधुर्य र सुखमय परिवेश’ देख्छन् र यसो लेख्छन्, “…..सबै नेपालीहरूलाई एउटै डोकोमा हाल्ने चाडपर्व हो दशैं …..” (‘ दशैं, राजनीति र राष्ट्र’ शीर्षकमा ‘हिमाल’ १६ असोज–१५ कात्तिक ०६०) । नेपालतिर भने उनी सोही सन्दर्भमा ‘नकारात्मक चेतनाले थिचेको’ पनि देख्छन् ।

पूर्वतिर, खासगरी राई–लिम्बू समुदायमा दशैं बहिस्कारको नारा एकताका खुब लगाइयो । तर दशैंको महत्व बुझेका राई–लिम्बुहरूलेचाहिँ बहिस्कारलाई ‘राजनीति खेल्नेहरूले बहिस्कार गरून्, हामी ता गर्दुङ्ना, …..तागेरा निमाफुमाङ् (लिम्बूकी देवी – ले.) ले पनि ता टीका त लाएको छ नि हाओ…’ यसै भने र निधारमा सेतो अक्षताको टीका र मकैको जमरा लगाएरै छाडे । तर बहिस्कारको नारा भने अहिले पनि हराइहालेको छैन । तर उक्त नाराको ब्यानर च्यातेर हेर्नेबित्तिकै त्यहाँ एक हातमा बाइबल र अर्को हातमा नेपालीको बिवेक किन्ने डलर बोकेका क्रिश्चियनहरू खडा छन् । तिनैलाई रिझाउन विभिन्न जातिका टाठाबाठाहरूले आफ्नै भाई–बिरादरीको बिवेक बेचिदिए ।

भाडामा काम गर्ने संस्कारले हामीलाई सबै कुराले ‘लाहुरे’ बनायो । फरक यति छ, पहिलेका लाहुरेले आफ्नो श्रम र जवानी मात्र बेचेका थिए, अहिलेका नव लाहुरेहरू आफ्नो बिवेक, पहिचान र स्वाभिमान नै बेचिरहेका छन् । नवलाहुरेहरू एउटै जातका छैनन्, त्यहाँ पनि ‘समावेशी संरचना’ छ । बाहुनहरू पनि त्यस्ता लाहुरे हुन पुगेका छन् र यस्ता लाहुरेहरू अहिले झन् खतरनाक भइरहेका निस्केका छन् । पैसा आउँछ भने घर जलाएर खरानी बेच्न त के आमा बेच्न पनि यस्ताहरू पछि पर्दैनन् ।

प्रसंग दशैंको हो र जनजातिमा दशैं मान्ने प्रचलनको हो । दशैं मान्नु भनेको असत्यमाथि सत्यले विजय गर्न प्रेरणा, मनोबल र आशिर्वाद लिनु हो । असत्य बोकेर यो चाड मनाउनुको कुनै अर्थ छैन । चाहे जुनसुकै जात होस्, उसलाई असत्यमाथि सत्यले विजय गर्ने शक्तिको स्रोत चाहिन्छ । त्यसैले जनजातिमा दशैं रहेनछ भने पनि दशैं जस्तै सत्यको लागि शक्तिको स्थापना र उपासना गर्ने चाड चाहिने नै हो । वास्तबमा किराँत धर्ममा दशैं मान्ने संस्कार, परम्परा र शास्त्रोक्त विधि छ ।

अर्काथरि अतिवादीहरू छन् जो ‘दलित’ भनेर एकथरि दाजुभाईलाई मन्दीरमा पस्न दिँदैनन् । तर नियम, थिति र परम्पराले यो मुलुकमा सबै जातलाई मन्दीरका पूजारी बनाएको छ । धरानको बुढासुब्बामा लिम्बु पूजारी छन । काठमाडौंको गुह्येश्वरीमा पोडे पूजारी छन् । गोर्खाको मनकामनालगायत पाल्पा र पश्चिमका कतिपय मन्दीरमा मगर पूजारी छन् । जुम्लाको चमारेकोटकी देवीको मन्दीरमा चमार पूजारी छन् । पश्चिमका कतिपय मन्दीरमा कामी पूजारी छन् । यसरी सबै जातले हिन्दु देवी देउताका मन्दीरमा मिलेर पूजाआजा गर्दैआएको रीति नेपालमा छ । तर छुवाछुत र पवित्रताका नाममा कथित उच्चजात र दलित बनाएर समाजलाई शोषण र अत्याचारको हत्कण्डा बनाउनेका चर्तिकालाले गर्दा दशैं विकृत र दुर्गन्धित भइरहेको छ ।

अर्को स्मरणीय कुरा के छ भने छुवाछुत र दलित भनी हेँला–होचो गर्ने काम बाहुन–क्षत्रीय वा ठकुरीमात्र गर्छन् भन्ने भ्रम छ । जनजाति हौँ भनी पहिचानको झन्डा फर्पmराउनेहरू पनि यसमा कम छैनन्, तर उनीहरूले गरेका अत्याचारको कतै उल्लेख हुँदैन । जनजातिभित्रै आफ्नो बन्धु समुदायबीच शोषण र अत्याचारका अनेक हत्कण्डा आज पनि संस्कारका नाममा जीवितै छन् । त्यसका नकारात्मक दोष र खोट दशैँजस्ता निर्दोष चाड–पर्वमा समेत पुग्छन् ।

अर्को अतिवाद हो दशैंमा जनाबरको बली दिनुपर्छ भन्ने मान्यताको । कतिपय हिन्दू देवीका मन्दीर जनाबरका रगतमा डुबेको हुन्छ । भारतीय हिन्दूहरू यस्तो भयावह दृश्य देखेर तीन छक्क पर्छन् । त्यहाँका मन्दीरमा बली प्रथा र जनाबरको रगत देख्ने कुराको कल्पना पनि गर्न सकिन्न । नेपालका देवीहरूको पूजा वैदिक विधिबाट होइन, प्रायः तान्त्रिक विधिबाट गरिन्छ । राजधानीका शिवमार्गी नेवारहरू गणेशको पूजा पनि तान्त्रिक विधिबाट गर्छन् । उनीहरू गणेशलाई कुखुराका अण्डा चढाउँछन् ।

दशैंमा जनाबरको बली दिने मान्यता र प्रथालाई हिन्दू दर्शनले घोर निन्दा गरेको छ । एउटा यस्तै धार्मिक नीति–श्लोक छ ।

पशुश्चेन्निहतः स्वर्ग ज्योतिष्टोमे गमिष्यति
स्वपिता यजमानेन तत्र कस्मान्न हन्यते
यथेव्र गम्यते स्वर्गो नरकः केन गम्यते ?

यसको अर्थ हो— यज्ञको बलीपशु स्वर्ग जान्छ भने यजमान आफ्नै बाबुको बली किन दिँदैन ? यदि पशुहरूको रगत बगाउनेहरू नै स्वर्ग जान्छन् भने नरक कसका लागि हो ?

अर्को एउटा त्यस्तै नीति श्लोक छ देवीको निन्दा गरेको बारे ।

अश्वं नैव गजं नैव सिंह नैव च नैवच ।
अजापुत्र बलिंदधात् देवी दुर्बल घातकः ।।

अर्थ हो— घोडा होइन, हात्ती होइन, सिंह पनि होइन, अपितु बाख्राको पाठाको बली लिने देवी पनि दुर्बलकै घात गर्दिरहिछन् । मैले यहाँ देवीको निन्दा गर्न खोजेको होइन । तर हाम्रा कर्मले देवीको पूजा होइन बदनाम भइरहेको छ भन्न खोजेको हो । देवीले कहिल्यै जनाबरको बली देऊ अनिमात्र म खुसी भएर तिमीलाई मागेको कुरा पु¥याइदिन्छु भनेको कतै थाहा छैन ।

देवीलाई हामी मगन्ते नठानौँ । आफ्ना असत्यहरूको बली र सत्यको आचरणको जगेर्ना नै सच्चा शक्तिको स्रोत हो । बलीप्रथा शक्तिको स्रोतका नाममा हिँसाको उपासना हो । मन्दीरमा हिंसाको उपासना ? त्यो पनि दशैं जस्तो पवित्र चाढमा ? यो नै हाम्रो ओरालो लागेको आचरण र अपराध मानसिकताको पहिलो लक्ष्यण हो । मांसाहारी हुन पाइन्छ । तर आफू मांसाहारी हुन देवी रक्तपिपासु हुन् भनेर उनको बदनाम गर्न पाइन्न । यो दशैंमा हामी यतिचाहिँ हेक्का राखौँ । सबैमा दशैँको हार्दिक शुभकामना ।