“दुई पैसाको सिन्दूरले बन्धन !” साक्षर महिलाले लेखेको मर्मस्पर्सी गीतहरुको संगालो आँधीखोला सेरोफेरोका गीतहरु सार्वजनिक

♦प्रा.डा. यमबहादुर पौडेल क्षत्री

लोकगीत एकल स्वरमा गाइएको होस् वा सामूहिक गानमा घन्किरहेको स्वर किन नहोस्, यसले श्रोताहरुलाई मन्त्रमुग्ध पारिरहेको हुन्छ । श्रोताहरुको ध्यानलाई एकत्रित गराउँछ, अन्य प्रकारको चञ्चलतालाई टक्क रोकेर यसैको स्वर र भावमा उनीहरुलाई अड्याउँछ; मानसिकतामा शीतलता प्रदान गर्दछ, अनि शरीरका अङ्ग–प्रत्यङ्गहरुलाई चलायमान गराउन थाल्दछ । तब न समूहका सदस्यहरुमध्ये कोही नाची हालौँ कि भन्दै अगाडि बढ्दछन्, नाची हाल्छन् पनि ।

सुमधुर स्वरमा लोकगीतको श्रवण गरिसकेका प्रत्येक व्यक्तिले यस्ता गीतहरुको अनुकरण गर्दै जान्छन्, अनुकरण गर्दै जाँदा कुनै कुनै व्यक्तिहरु गीतको रचनाकार बन्न पनि सक्दछन् । जुन–जुन व्यक्तिहरु रचना र गायन दुवै क्षेत्रमा पोख्त हुन्छन्, पारखयोग्य बन्दछन् उनीहरु लोकलयमा दोहोरी गीत गाउन थाल्दछन्; लोकगीत र दोहोरी गीतका कलाकार बन्दछन् । उनीहरुमध्ये कोही मौलिक गीतका सर्जक पनि बन्दछन् । उनीहरुले लोकगीतमा सङ्गीत भर्दछन्, लोकगीतमै जीवनका भिन्न–भिन्न पाटाका अनुभवहरु व्यक्त गर्दछन् । यसरी उनीहरु लोकजीवनको सुखदुःखको प्रस्तुति सहज र सरल रुपमा दिँदै जाँदा जीवन दर्शनको बेजोड प्रस्तुति दिन पनि सक्दछन् ।

लोकगीतका सन्दर्भमा यहाँ पहिलो पटक आफ्नै रचना र संगीतमा आधारित लोकगीतकै सँगालोका रुपमा एक पुस्तक प्रकाशन गर्न लागिरहेकी रेवती पौडेलका बारेमा केही सामान्य चर्चा गर्न खोजिएको छ । स्याङ्जा जिल्ला आँधीखोला–५ लाँकुरीकी लोकगायिका पौडेलले आफ्नै गाउँठाउँको सेरोफेरोमा रमाउँदा गीत रचना गर्दै र गाउँदै आएकी छन् । उनको “आँधीखोला सेरोफेरोका गीतहरु” शीर्षकको लोकगीतको सँगालो प्रकाशनोन्मुख स्थितिमा पुगेको देख्दा खुशी लागेको छ ।

उनको यस सँगालोमा प्रस्तुत हुन गएका गीतहरु यसप्रकार छन्ः “एकोहोरी खेली गीत, दोहोरी खेली गीत, आँधीखोले सालैजो गीत, झ्याउरे गीत, असारे गीत, तीजेगीत, रत्यौली गीत, जानी बेला नहुँदै गइदियौ” जस्ता हृदयस्पर्शी मातृमोहका गीत आदि ।

संक्षेपमा रचनाकार रेवती पौडेलको चिनारीः

गायिका एवं रचनाकार रेवती (लामिछाने) पौडेलको जन्म तत्कालीन बाँगेफट्के गाविस र हालको फेदीखोला गाउँपालिका वडा नंं ५ बाँगे गाउँमा वि.सं. २०१२ साल चैत्र १५ गते भएको हो । उनका पिताको नाम तिलकराम उपाध्याय (लामिछाने) हो भने माताको नाम कलावती क्षत्री लामिछाने हो । उनकी सानी आमाको नाम टीकावती उपाध्याय हो ।

आफ्नी आमाका तर्फ चार दाजुभाइ, पाँच दिदीबहिनी र सानी आमातर्फ दुई भाइ र तीन बहिनी समेतको एउटा संयुक्त पारिवारिक परिवेशमा उनी हुर्किएकी थिइन् । उनका बुबा र दुई आमापट्टिका नातापाताहरुको निकै फराकिलो सञ्जाल रहिआएको छ । पारिवारिक सञ्जालभित्र दुःखसुखको अनुभवमा संवेदनशील बन्दै जाँदा सम्पूर्ण इष्टमित्र र आफूसँग परिचित व्यक्तिहरुसँग उनले हितैषी सम्बन्ध राख्दै आएकी छन् । सामाजिक संघसंस्थामा समेत सहभागी हुँदै सामाजिक कार्यकर्ताका रुपमा पनि उनले आफ्नो पहिचान स्थापित गरेकी छन् ।

शिक्षा र विवाहः

विवाह गर्नु अगावै उनी साक्षर मात्र थिइन् । उनलाई विद्यालयमा गएर औपचारिक शिक्षा लिने अवसर मिलेन । भरखरै १६ वर्षको उमेर शुरुवात् हुँदा वि.सं. २०२८ साल फागुन २८ गते उनको विवाह तत्कालीन सेतीदोभान गाविस–५ लाँकुरी निवासी यमबहादुर पौडेल क्षत्रीसँग भएको हो । उनका श्रीमान् त्यति बेला एसएलसीसम्म पढेका थिए । विवाहपश्चात् श्रीमान् अध्ययनार्थ विदेशतर्फ लागे, आसाम पुगेर सन्ध्याकालीन हाफलङ्ग कलेजमा अध्ययन गर्न थाले । दिवा समयमा प्राइमरी स्कूलमा पढाउने काम पनि पाए । तसर्थ, उनी पनि विवाह गरेको दुई वर्षपछि आसाम पुगेकी थिइन् ।

२०३१ सालमा उनी गर्भवती भएकी थिइन्, घरायसी परिस्थितिका कारण उनी भारी ज्यानमै नेपाल फर्किएकी थिइन् । २०३३ सालमा उनका श्रीमान पनि नेपाल फर्की आए र यहाँ पनि उनी शिक्षण पेसामा नै लागिरहे । वि.सं. २०३७ सालसम्ममा उनीबाट १ छोरी र २ छोराहरु जन्मिए । २०४४ सालपछि उनका श्रीमान् त्रि.वि. सेवा अन्तर्गत प्राध्यापन क्षेत्रमा अगाडि बढ्दै गए । उनी भने घरायसी कामधन्दामै सीमित रहिन् । २०४८ सालमा उनका श्रीमान् पृथ्वीनारायण क्याम्पस पोखरामा सरुवा भए । वि.सं. २०५२ सालपश्चात् उनी पनि पोखरा महानगरपालिका वडा नं. १०, शान्तिपथमा बस्दै आएकी छन् ।

अभिव्यक्तिका सन्दर्भमा रेवती पौडेलका गीतहरूः

अन्य गायकहरुका लोकगीत जस्तै रेवती पौडेलले गाएका र रचना गरेका लोकलयका गीतहरु पनि सरल छन्, सरलताको साथसाथै यी गीतहरु गहन पनि छन् । ल यहाँ हेरौँ त यस सँगालाभित्रका यी गीतहरु कत्तिको सरल र अर्थपूर्ण लाग्दा रहेछन्ः

नयाँ नाम्लो पुरानो बरियो,
जानाजानी के घरमा परियो ?
बरिखा लायो, दुई महिना हिउँदै छ,
मलाई माग्ने मर्यो कि जिउँदै छ ?

वास्तवमा वैवाहिक जीवन भन्नु नै नयाँ र पुरानोको संयोग हो । नवविवाहित दम्पतीले जीवनमा नयाँ जिम्मेवारी वहन गर्दछन्, पुरानो बरियोको अर्थ हुन्छ बुबा र आमाको जिम्मेवारी अन्ततः छोरा र बुहारीको काँधमा आइपरेको हुन्छ । यो जिम्मेवारी सुखपूर्ण हुन पनि सक्छ र दुःखपूर्ण पनि । तर यस गीतको यस खण्डमा यो दुःखदायी जिम्मेवारी हुन पुगेको रहेछ भन्ने प्रतीत हुन्छ । जानाजानी वा देखेबुझेर पनि दुःखदायी घरमा परिएछ भन्ने पश्चाताप व्यक्त गरिएको छ ।

वर्षाकाललाई ‘काल वर्षा’ का रुपमा मान्ने गरिन्छ, किसानहरु खेतीकिसानमा व्यस्त हुन्छन् । किसानहरुका लागि यो समय दुःखदायी समय नै हो भन्ने ठानिन्छ । यहाँ गीतको प्रसङ्गमा नवविवाहित दुलहीलाई तथाकथित वर्षा हुन थालेको अनुभव भएको छ, भारी वर्षा हुन त बाँकी नै छ । दुःखको भारी वहन गर्नुपर्ने ठाउँमा मगनी गरेर घरबार जुटाइदिने व्यक्तिलाई पश्चातापपूर्वक स्मरण गरिएको छ । यहाँनेर वैवाहिक जीवनबारे भारी दुःख व्यक्त गर्ने मनसाय राखिएको पाइन्छ ।

वैवाहिक बन्धन साँच्चिकै दुःख र सुख दुवैको स्रोत बन्न सक्दछ । यसबारेमा गीतमा यसरी उल्लेख गरिएको छः

सिरीखण्ड घोटेर चन्दन,
दुई पैसाको सिन्दूरले बन्धन !

श्रीखण्ड एउटा बहुमूल्य वनस्पति हो, जसलाई घोटेर लेपन पारिन्छ, अनि भाग्यको प्रतीकका रुपमा शिरमा वा निधारमा लगाइन्छ । बिहानको समयमा श्रीखण्डको चन्दन शिरमा राखेपछि दिनभरिको समय उज्ज्वल रहिरहोस् भन्ने मनोकामना राखिन्छ । यस्तो मनोकामना प्रतिदिन राख्न सकिन्छ; परन्तु वैवाहिक मुहूर्तको एक दिनको एक क्षणमा एक चिम्टी सिन्दूरको रङ् शिरमा परेपछि सम्पूर्ण जिन्दगीभर उनी आफ्ना पतिको अर्धाङ्गिनी भएर बाँच्न बाध्य हुन्छिन् । त्यसैले गीतको बोलमा सरल शब्दमा भनिएको छ “दुई पैसाको सिन्दूरले बन्धन !”

कस्तो विडम्वना ! एक चिम्टी सिन्दूरले बन्धनमा परिसकेपछि कसैका पति छुट्टिएर विदेशतिर लाग्छन् । यस्तो परिस्थितिमा नवविवाहित जोडी दुवै विह्वल हुन पुग्दछन्, स्वदेश र विदेशमा बाँडिन्छन् । विवाहित घरमा रहेकी दुलही आफ्नो गाउँ घरको वनपाखामा पुग्छिन् र गीतको स्वरमा आफ्नो विरह यसरी पोख्दछिन्ः

ला’को माया दुईतिर हुँदा
खडेरीमा मूल फुट्यो म रुँदा !

यति सरल शब्दमा कति मार्मिक वह पोखिएको छ यस गीतमा ! हिउँदको समय चारै दिशा खुला छ, सुक्खा छ, खडेरीको धूप छ; तैपनि वह बोकेर ढुङ्गामाथि विश्राम गर्दा पनि आँसुको मूल फुटेको छ, आँसुको भल बगेको छ । कति मार्मिक र कारुणिक छ यो गीत ! कारुणिक मात्र होइन, आन्तरिक छट्पटीले पनि खडेरीको घामले पोलेझैँ पोलिरहेको छ । त्यसैले त गीतकार रेवती पौडेलले यी मर्म बिसाउन अर्को एउटा गीत गाउन थाल्छिन्ः

भुइँमा बसौँ यो मनले मान्दैन,
रुखमा बसौँ डालीले धान्दैन !

गीतकारको भित्री मन बाहिर बाहिर उडिरहेको छ, वैवाहिक घरको सेरोफेरो घुम्दै रहँदा उनी माइती मुलुकको सेरोफेरोमा पुग्ने कोसिस गर्दछिन् । माइती गाउँतिर लाग्दा ऐंसेलु र काफल पाक्ने वनको बाटो हिँड्दै जान्छिन् र यसरी उराठिलो गीत गाउन थाल्छिन्ः

खान्न काफल चरीको जुठो छ,
लाइन मया संसारै झुठो छ ।

त्यसले पनि विरक्तिएको मनलाई सान्त्वना दिलाउन सक्दैन । तसर्थ हिँड्दै रहेको उनको पाइला रोकिन्छ र विरक्त स्वरमा उनी अर्को
गीत गाउन थाल्छिन्ः

माइती घरमा के छ र मेरो !
खाइयो पानी बिर्सियो पँधेरो !
छैन मेरो वंशको नाम पनि
नौलो भयो जन्मेको ठाम् पनि !

कस्तो आश्चर्यजनक विडम्बना, बिर्सेजस्तो लाग्ने ! माइतीको पानी पिउने पँधेरो ! आफैले पानी बोकेको पँधेरो के पूरै बिर्सन सकिएला त ? कदापि बिर्सन सकिँदैन, तथापि पँधेरोको मधुरो सम्झनाभन्दा अरू केही पनि बाँकी छैन भन्ने आशय यस गीतमा व्यक्त गरिएको हुनुपर्छ । युगौँ अगाडिको परम्पराअनुरुप जब छोरीहरुको विवाह हुन्छ, उनीहरुले माइतीवंशको थर–गोत्र त्याग गरी वैवाहिक कर्मघरको थरगोत्र ग्रहण गर्दछन् र बुहारी बन्दछन् । वैवाहिक घरका निम्ति यो भन्दा विशिष्ट उपहार अरु के हुन सक्ला ? रत्न रुपी सिन्दूर शिरोपर गरेका छोरीहरु कति ठूलो समर्पणका साथ वैवाहिक घरमा प्रवेश गरेका हुन्छन् । अनि माइती घरमा फर्की आउँदा आफ्नै जन्मवंशको नाम खोसिएको अनुभव गर्दछन् । युगौँदेखिको यो अनुभव अहिले पनि जीवित छ, जस्ताको तस्तै छ ।

यसैले वर्तमान समयमा पनि हालसालै विवाह बन्धनमा बाँधिएका छोरीहरुका लागि यो नौलो अनुभव हुन सक्छ, परन्तु उनीहरुले यही नौलो अनुभवसँगै परम्परागत समाजको पुरानो अनुभव पनि सँगालिरहेका हुन्छन् । जन्मघर र जन्मस्थान यी दुवै हरेक व्यक्तिको जिन्दगीभर आ–आफ्नो स्थायी स्मरणमा वा सम्झनामा रहिरहने वस्तु हुन् । त्यसैले माइतीघरलाई बिर्सन खोज्दा पनि बिर्सन सकिँदैन । पटक–पटक माइतीघरमा पुग्न नसक्दाका बखत सम्झनाले त्यहाँ पुर्याइरहन्छ । समय बित्दै जाँदा समयकै अन्तरालहरु परिरहन्छन् ।

समयको अन्तरालमा अनेकन सुखका क्षणहरु भोगिन्छन्, तथापि दुःखका क्षणहरु पनि आइरहन्छन् । यी दुःखद क्षणहरुमध्ये आमाको देहावसानको क्षण अत्यन्तै दुःखदायी हुन्छ । यस्तो दुःखद् क्षणमा शोकाकुल छोरीहरु गीतको स्वरमा आफ्नो वेदनालाई यसरी व्यक्त गर्दछन्ः

गयौ आमा कसोरी उडेर
यति ठूलो जञ्जाललाई छोडेर !
गयौ बाटो फर्केर नआउनी
सारा संसार खोजे नि नपाउनी !
तिर्न पाइन दूधको भारा
हेर्न पाइन आँसुले संसार !

यही त हो हाम्रो संसार ! दुःखको संसार अनि माया र सम्झनाको संसार ! आमाहरुले छोराछोरीहरु हुर्काउन र बढाउन तपोध्यान पु¥याए, पूरै ममता खन्याए । आज तिनै आमा संसारबाट बिदा भइन् । यस्तो दुःखद् क्षणमा छोरीका आँखाबाट मायारुपी अश्रुधारा बग्न थाले । हामीले महसुस गर्नुपर्छ कि मायाको संसार उज्यालो र अँध्यारो हुँदै पुस्ता–पुस्ता सरिरहन्छ । यस खालको सांसारिक गहन पक्ष पनि यिनै लोकगीतहरुमा पाइन्छ ।

मायारुपी संसारमा ओर्लिएका सबै आमाहरुको नियति यही नै हो, ढिलो चाँडो यस सांसारिक जञ्जालबाट बिदा हुँदै जान्छन्; परन्तु उनीहरुका सबै छोरीहरुले विभिन्न दिशामा पुगेर आ–आफ्ना सांसारिक जञ्जालहरु फिँजाइरहेका हुन्छन् । आ–आफ्ना छोरा र छोरीहरुको पालनपोषणका निम्ति आफ्नै आमाले जस्तै रातदिन तपस्या गरिरहन्छन् । आफ्नै सन्तानले घरबार जोड्छन्, पारिवारिक जञ्जालमा फँस्दछन्ः कर्मको खोजीमा, जीविकोपार्जनका सन्दर्भमा देश–विदेशमा पुग्दछन् । तसर्थ घरबार, जञ्जाल र जीविकोपार्जनका सन्दर्भमा पनि लोकगीतहरु रचिएका हुन्छन् ।
गायिका रेवती पौडेलले विदेश पुगेका छोराका सम्झनामा यस प्रकारको गीत रचना गरेकी छन्ः

कहिले आउँछौ हे चरी फर्केर
जन्मभूमि बा–आमा सम्झेर !
आउन चरी सम्झेर चाँडै
बाबा आमा व्याकुल नहुँदै ।
झर्छन् आँसु बारीका डल्लाझैँ
बाबा आमा ढिकुरका चल्लाझैँ ।
बाबा आमा रो’का छन् धरधरी
बाँझो भयो खेत र घरबारी ।

“बाँझो भयो खेत र घरबारी, बाबा आमा रो’का छन् धरधरी” भन्ने यो अन्तिमको रोदन नेपालमा अत्यधिक जनसङ्ख्याको सामूहिक रोदन हुन पुगेको छ । छोरा र छोरीहरु पनि अर्थ आर्जनका निम्ति, आयस्रोतका निम्ति कामको खोजीमा विदेश धाएका छन् र यता स्वदेशका खेत र बारी, उब्जाउ भूमि सबै बाँझिएको छ, अनुत्पादक बनेको छ । त्यसैले जग्गा जमिनको उब्जाउ अनुहार खस्किएको छ, वृद्धवृद्धाहरुले अश्रुपूर्ण नजरले खेतबारीमा आफै उम्रिएको झारजङ्गल हेरिरहेका छन् । यो एउटा आधुनिक युगको विडम्बना बनिरहेको छ ।

अर्थ–आर्जनका सिलसिलामा यस्ता खालका विडम्बनाहरु आज मात्र नभएर हिजो पनि हुने गर्दथे, तर विगतको इतिहासमा यस्ता घटनाहरु अवाञ्छित र अव्यवस्थित थातथलोमा बसोबास गर्ने व्यक्ति र समुदाय समेतले सहनुपरेका विपत्तिजनक अवस्थाहरु नेपालीहरुको ऐतिहासिक कालखण्डमा तथाकथित देखा परिरहन्थे । बाढी, पहिरो, हिउँपैरो जस्ता प्राकृतिक विपत्तिहरुबाट नेपालीहरु पीडित हुँदै आएका हुन् । यस्तै विपत्तिमा आफ्नो जीवन गुमाएका एक जना नेपालीको प्रसङ्गलाई लोकगीतको सन्दर्भमा रेवती पौडेलले स्मरण गराएकी छन् । उनको गीतले स्मरण गराउँदछः

जरेखोला रतिले ठेलियो
धनको लागि थकाली हेलियो ।

यस गीतले इङ्गित गरेको खोलाका नाम हुन् रतिखोला र जरेखोला । यी दुवै खोला हालको पर्वत जिल्लामा पर्दछन् । जति बेला थाकखोला र मुक्तिनाथसम्मको यात्रामा पैदल बाटो हिँड्ने गरिन्थ्यो त्यति नै बेला यी दुवै खोलाका दोभानमा केही भट्टी–पसलहरु रहने गर्दथे । यी पसलहरु मध्ये एकजना थकाली साहूको पसल पनि दुवै खोलाका किनारमा अवस्थित थियो । जब भारी वर्षाका कारण जरेखोलालाई रतिखोलाको बाढीले ठेलिदियो, किनारका पसलको वरपर पानीले घेर्न थाल्यो । सबै घर पसलका मानिसहरु घरबाहिर निस्केर ज्यान जोगाए ।

पानीले घेर्दै गर्दा थकाली साहूले पनि रातको समयमा सबै परिवारजनलाई बिउँझाए, आ–आफ्ना ओढ्नेओछ्याउने लत्ताकपडा बोकेर बाहिर आए, सुरक्षित स्थानमा बसेर बाढीको स्थितिलाई हेरिरहे । यस्तैमा थकाली साहूबाजेले धनपैसा, सुनचाँदी राखेको बाकस बाहिर निकाल्न भुलेछन् । तसर्थ, उनी बाढीले चारैतर्फ घेरिसकेको घरभित्र पसेछन् । उनले बाकस पनि निकालेछन्, परन्तु बाढीको प्रकोप बढ्दै गएको हुँदा तीनतले घरको जगलाई नै हल्लाएर पल्टाइदिएछ । एउटा हातले समातेको बाकस पानीले बगाइसकेछ, अनि अर्को हातले समातेको लाल्टिन हातमै झुन्डिरहेको अवस्थामा सबै परिवारजन र छिमेकीतिर फर्केर “म त गएँ, बस है तिमीहरु !” भन्दै खोलाको बाढीसँग बगेर गएछन् । त्यति बेलाको यो ज्यादै कारुणिक घटना थियो, यस घटनाको दुःखद् खबर गाउँ गाउँमा फैलिएको थियो । गाउँका महिलाहरु, आमा र बुहारीहरु ‘कठै कठै’ भन्दै यो दर्दनाक घटना सुनाइरहन्थे । यस्तो यथार्थ कथा र व्यथाको झझल्को यस लोकगीतमा प्रस्तुत भएको छ ।

उपर्युक्त घटना दुःखद् भएर पनि शिक्षाप्रद ठान्नुपर्दछ । किनकि खोलाको तीर, नदीको तीर, पहाडको भीर आदि क्षेत्रमा घरबासका लागि उपयुक्त क्षेत्र हुन सक्दैनन् । बाढी र पहिरोका दुःखद् घटनाहरु घट्न सक्छन् । रेवती पौडेलका लोकगीतमा माया पिरतीका सन्दर्भमा यस्तै खालको पहिरो जान्छ कि भन्ने झझल्को पनि पाइन्छ । एकोहोरी खेली गीतबाट एउटा उदाहरण यहाँनेर लिन सकिन्छः

“पैरो जान्छ क्यारे, छेउमा लाइछु पिरती, छेउमा लाइछु
पिरती !”
“पर्खाल चिनी ल्याम्ला, पैरो जान के दिम्ला, सके जोवन मै
लिम्ला !”

नेपालमा हरेक जातजातिका छुट्टाछुट्टै पर्वहरु हुन्छन् । यस्तै पर्वहरुमध्ये हिन्दू धर्मावलम्बीहरुका महिलाहरुले ज्यादै हर्षोल्लासका साथ मनाउने चाडको नाम हो तीज पर्व । यस पर्वमा गाइने गीतलाई तीजेगीत भनिन्छ । यो पर्व मनाउँदा मनोरञ्जनका निम्ति नाच्ने र गाउने दुवै गरिन्छ । यी हिन्दू नारीहरुको नाचगानमा हरेक जातजातका र हरेक धर्मका चाहे ती पुरुष हुन् वा महिला सम्पूर्ण श्रोताहरु नै तीजे गीतबाट मन्त्रमुग्ध हुन्छन् । सडकपेटी, चौतारी जहाँ बसेर तीजेगीत गाएका हुन्छन् त्यहाँ वरपर झुम्मिएर ती तमाम नरनारीहरुले सुनिरहेका र हेरिरहेका हुन्छन् । रेवती पौडेलले पनि यस्ता तीजेगीत गाउने गरेकी छन् । वैवाहिक जीवन व्यतीत गरिरहेका छोरीहरुको दुःख, वेदनाका बारेमा गाइएका गीतहरु पनि सुन्नमा आकर्षक लाग्दछन् । माइती टाढा हुने छोरीहरुले यसरी दुःख पोख्दछन्ः

तीज आयो भनेर, सबै जान्छन् माइत
हाम्रा माइती मौलान्पारि छैन साइत !
तीजका बेलामा, जान प¥यो मेलामा
म छोरीका आँसु खसे दैला ठेलामा ।
साहुले गर्दा माइती गए, नौडाँडा काटेर
दुःख पर्दा रुन्छ मेरो मनै फाटेर ।

पहाडी क्षेत्रमा खेती कमाइ गर्दा कस्तो दुःख व्यहोर्नु परिरहेछ, यस गीतले प्रस्ट पार्दछः

हिउँदभरि खेती लाइयो पेटी कम्मर कसेर
एक छिन्मा स्याम्म पार्यो बाँदर पसेर ।

यस्तो दुःखकष्टका साथ दैनिक जीवन यापन गरिरहेका छोरीहरुले आफ्नै घरपरिवारमा समेत विभेदजन्य लवाइखवाई व्यहोर्नु पर्दाको वेदना
तीजेगीतमा यसरी पोख्दछन्ः

पाँच हजारको पाइन्ट भए स्वामी हुने सदर
श्रीमतीले लाउने सारी कोठे खद्दर !
घरेलुको सारी पनि रातो डोरा कालो भुइँ
उठ्न बस्न नहुने कछाड लाए झैँ !

अब यस विश्लेषणको अन्त्यमा असारे गीतको प्रसङ्गमा जाऔँ । प्रकृतिका ऋतु अनुरुप खेती–किसानीमा व्यस्त रहेर काम गर्ने सबै व्यक्तिहरु श्रमिक हुन् । गाई–गोरु, राँगा–भैंसी, भेडा–बाख्रा समेतको सहयोगमा कृषिकर्म चलेको हुन्छ, यिनीहरुकै सहयोगमा पराम्परागत कृषियुगदेखि हालसम्म नै ऋतुकाललाई मध्यनजरमा राखेर खेती गरिन्छ । असार महिना मुख्यतः धेरै पानी पर्ने हुँदा धान रोप्ने चटारोमा काम गर्न सक्ने सबै जनहरु खेतको हिलोमा पुगेका हुन्छन् । ती सबैले श्रमिकका रुपमा काम गरेका हुन्छन् । पहाडी क्षेत्रमा किसानहरुले धेरै दुःख गर्दछन् र थोरै मात्र सुखको अनुभव गर्न पाएका हुन्छन् । असारका बेला खेतका गरामा महिलाहरु (खेतार्नीहरु) ले सामूहिक गीत गाउँछन् । यस्तो सामूहिक गीतमा पनि दुःखकै स्वरमा मार्मिक वेदना व्यक्त गर्दछन् । ल हेरौँ यहाँ रेवती पौडेलको सङ्कलनमा आइपुगेको असारेगीतको एउटा टुक्रा नमूनाः

हलो नि भाँच्यो जुवा नि भाँच्यो खुरखुरे डाँडाले,
असारमास सुत्केरी हुन्छे के खान्छे राँडले !
छरेको बीउ खोलाले लग्यो, धान केले रोप्ने हो ?
सम्धी र जस्तो पाहुना आउँदा हर केले छोप्ने हो ?

अझ अर्को टुक्रा हेरौँ, कति दुरुस्त खिचिएको हो असारे साँझको तस्वीर खेतार्नीहरुको गीतमा !

आधा सो बारी घोडीले मोल्यो आधा त रुखेनी
साँझै पो प¥यो झ्याउँकिरी बास्यो बिदा पाउँ मुखेनी !
झ्याम र झ्याम झ्याउँकिरी बासे साँझको बेलामा
भाइ र बहिनी कोर्कामा रुन्छन्, बा आमा मेलामा ।

यसरी हेर्दा यस सङ्ग्रहमा ऋतुअनुरुप गाइएका गीतहरु छन्, मनोरञ्जनका निम्ति खुसीयालीका साथ चाडपर्वहरुमा गाइएका गीतहरु छन्, दुःखकष्ट र विरहमा गाइएका विविध प्रकारका गीतहरु छन् । सबै प्रकारका यी लोकलयमा आधारित गीतहरु अत्यन्त सरल छन्, पठित–अपठित सबैले पढेर वा सुनेर बुझ्न सक्दछन् र अनि सांस्कृतिक पृष्ठभूमिमा ती अत्यन्त अर्थपूर्ण पनि छन् । सम्भव भएछ भने उहाँका अन्य रचनाहरु यसरी नै एकपछि अर्को गरी प्रकाशित हुँदै जानेछन् । म उहाँको सुस्वास्थ्य र पारिवारिक सन्तोषको कामना गर्दै उहाँको लौकिक स्वभाव र रचना–धर्मिताप्रति शुभकामना व्यक्त गर्दछु । (लेखक क्षेत्री पृथ्वी नारायण क्याम्पस पोखराका पूर्व सहायक क्याम्पस प्रमुख हुनुहुन्छ । सम्पर्क नं. ९८४६०५१२३० , शान्तिपथ, अमरसिंचोक, पोखरा–१०)