स्वास्थ्यका लागि नुनका गुन र अवगुन

१८ चैत, काठमाडौं । हामीले हरेक समय खाने बस्तुमा चिनी र नुन छुटाएका हुँदैनौ । दैनिक जीवनमा खानेकुरामा अत्यधिक प्रयोग हुने नुन नेपाली  समाजको खानामा नछुट्ने एउटा तत्व पनि हो । यही नुन एक दिनमा कतिसम्म खान मिल्छ भन्ने विषयमा धेरैले हेलाची र कमले थापाएका हुदैैनन् ।

नुन सोडियम र क्लोरिन नामका दुई तत्वले बनेको हुन्छ । हामीले खाने नुनमा ४० प्रतिशत सोडियम र ६० प्रतिशत हिस्सा क्लोराइडको छ । सोडियम शरीरलाई नभई नहुने तत्व हो र शरीरलाई चाहिने सोडियमको मुख्य अंशको पूर्ति पनि नुनबाट नै हुन्छ । तर, यसको प्रयोगमा भने हामी चुकिरहेका छौ ।

आयुर्वेदमा पाँच प्रकारका नुन सिन्धव लवण, विड लवण, समुन्द्र लवण, सौर्वाचल लवण र सम्बर लवणको वर्णन गरिएको छ । सोडियम र क्लोरिनका अलावा नुनमा क्याल्सियम, पोटासियम, फलाम, जस्ता आयोडिन जस्ता धातुहरु पनि पाइन्छ । नुन शरीरलाई अत्यावश्यक खनिज हो ।

नुनमा रहेको सोडियमले शरीरका कोषहरुको बाहिरी भागमा अवस्थित तरल पदार्थको अस्मोटिक प्रेसरलाई सन्तुलित राखी शरीरमा पानीको मात्रा नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्छ । सोडियमले कोष भित्रको अन्तरकोषीय पानी सन्तुलित राख्न पनि सहयोग गर्छ । नुनमा रहेको सोडियमले स्नायूहरूलाई उत्तेजित हुन सहयोग गर्छ भने अम्ल र क्षारको सन्तुलन कायम गर्न पनि मद्दत गर्छ । नुनमा विद्यमान क्लोरिनले पनि शरीरमा हाइड्रोक्लोरिक अम्ल बनाउन मद्दत गर्छ ।

अब कति र कसरी खाने त नुन ? 

वयस्क व्यक्तिले दैनिक ५ ग्राम नुनभन्दा कम लिनुपर्छ भने केटाकेटीले १/२ ग्रामभन्दा ज्यादा लिनु हुँदैन । अझ सोडियमको मात्रामा भन्नु पर्दा दैनिक १५०० मिलिग्राम सोडियम उत्तम हो । यो मात्रा २ हजार ३०० मिग्राभन्दा ज्यादा हुनुहुँदैन ।

बेलायतको स्वास्थ्यसम्बन्धी निकाय नेसनल हेल्थ सर्भिसले एक दिनमा बढीमा ६ ग्राम नुन खान सुझाव दिएको छ । बढी नुन खाँदा के हुन्छ ? उक्त अनुसन्धानले खानामा नुनको मात्रा बढी ब्लड प्रेसर बढ्ने सम्भावना बढी हुन्छ भनेको छ । उच्च रक्तचापको समस्या भएका यक्तिले अझ कम मात्रामा नुन खानुपर्ने उसको सुझव छ । उच्च रक्तचापको समस्या भएका व्यक्तिलाई मुटुसम्बन्धी रोग लाग्ने र हृदयाघातसमेत हुने जोखिम बढी हुन्छ ।

नुनको मात्रा बढी भएमा मानिसको तौलसमेत बढ्न सक्छ । बढी नुनयुक्त खाना मानिसले बढी खाने समेत एनएचएसको भनाइ छ । प्रत्येक सय ग्राम खानेकुरामा १.५ ग्रामभन्दा बढी नुन खानै नहुने उसको सुझाव छ । ११ वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिले ६ ग्रामभन्दा बढी नुन नखान एनएचएसको सुझाव छ ।

११ वर्षभन्दा कम उमेरका व्यक्तिले त्यो भन्दा पनि कम नुनखानुपर्ने भनिएको छ । नुन स्वादको पर्याय हो । नुन विनाका परिकार निस्वाद लाग्छन् । स्वादका दृष्टिले मात्र होइन, स्वास्थ्यका दृष्टिले पनि नुन अत्यन्त महत्वपूर्ण यौगिक हो । तर अनुचित मात्रामा प्रयोग गरिएको नुनको सेवन स्वास्थ्यको लागि हानिकारक सावित भइरहेको छ ।

नुनको महत्व कति छ भनेर आकलन गर्न कहिलेकाहीं ब्रत, उपबास बस्दा वा आशोच,जुठो बार्दा गरिएको नुन त्यागपछिको भोगाइ सबैको मस्तिष्कमा ताजा हुन्छ । नुनको अनुचित प्रयोग स्वास्थ्यको लागि प्रत्युत्पादक हुन सक्छ । धरै नुन सेवनले रक्तचाप बढ्ने, मुटुरोग लाग्ने, शरीर सुन्निने जस्ता समस्या हुनसक्छ भने कम नुन सेवन शरीरबाट पानी खेर जाने, स्नायू तरंग परिवहनमा समस्या देखापर्ने, मांसपेसी खुम्चिनमा समस्या देखापर्ने जस्ता समस्या देखापर्छन् ।

नुन मुख्यतः खानी खनेर र समुन्द्रको नुनिलो पानीलाई सुकाएर जम्मा भएको अवसाद बटुलेर तयार गर्ने गरिन्छ । खानी खनेर निकालिएको नुनलाई सिधै नुन वा हिमालयन पिंक साल्ट भनिन्छ भने समुन्द्रबाट निकालिएको नुनलाई सामुन्द्रिक लवण भनिन्छ ।

नुनको अवगुणः

उच्च मात्रामा नुन सेवनले रक्तचाप बढाउँछ । नुनको उच्च मात्राले रक्तचाप बढाउने हुँदा मुटुरोग र मस्तिष्कघातको खतरा पनि बढ्छ । नुनको कारणले हुने उच्च रक्तचापलाई लवण संवेदनशील उच्च रक्तचाप भनिन्छ । लवण संवेदनशील उच्च रक्तचाप भएकाहरुलाई नुन बार्न थाल्दा रक्तचाप कम हुन्छ । तर स्वस्थ व्यक्तिले नुन बार्दा रक्तचापमा खासै फरक पर्दैन । एउटा अनुसन्धानले स्वस्थ व्यक्तिले नुन छोड्दा सिस्टोलिक रक्तचाप २.४२ मिलिमिटर अफ मर्करी र डायस्टोलिक रक्तचाप १ एमएमएचजीले घटेको तथ्य पाइएको छ ।

शरीरमा नुनको मात्रा ज्यादै कम भयो भने अनेकौं प्रकारका स्वास्थ्य समस्याहरु देखा पर्न सक्छन् । शरीरमा सोडियमको मात्रा कम भए लो डेन्सिटी लिपोप्रोटिन कोलेस्टेटोल र ट्राइग्लिसवेराइडको मात्रा बढेको पाइएको छ । नुन नखाने मुटुरोगीहरु पनि मुटुरोगको कारणले मर्न जाने, हृदय असफल हुने, इन्सुलिन प्रतिरोधकता बढ्ने जस्ता रोगहरूसँग जोडिएको छ ।

उच्च मात्रामा नुनको सेवन गर्दा रगतमा नुनको मात्रा बढ्न गई मिर्गौलालाई भार पर्दछ र मिर्गौला विकृत हुनसक्छ । उच्च मात्रामा नुनको सेवन गर्दा सोडियमको मात्रा डाइल्युट गर्न शरीरले अतिरिक्त पानी धारण गर्ने गर्छ । अतिरिक्त पानीले रगतको मात्रा र बहिरकोषकीय पानीको मात्रा पनि बढाउँछ ।

यसरी रगतको मात्रा बढ्दा रक्तचाप बढ्न गई मुटु रक्तनलीलाई अतिरिक्त दबाब पर्छ । रक्तचाप बढ्दा मुटुरोग, हृदयघात, मस्तिष्कघात, मिर्गौलाघात, दृष्टिघात जस्ता समस्या देखा पर्छन् । उच्च सोडियमले हड्डीको स्वास्थ्यमा पनि प्रतिकूल असर पुर्याउँछ। उच्च सोडिएमको सेवनले पिसाबबाट उच्च मात्रामा क्याल्सियम पनि उत्सर्जन गराउने हुँदा रगतको क्याल्सियम नष्ट हुने र यसको पूर्ति गर्न हड्डीबाट क्याल्सियम रगतमा आउने हुँदा हड्डीहरू चाँडै खिइने गर्छ ।

आममानिसको रगतमा सोडियमको मात्रा १३५–१४५ मिलि इक्युभेलेन्ट प्रतिलिटर हुन्छ । कुनै कारणले यसको मात्रामा कमी आउँदा कमजोरी, रिँगटा, वाकवाकी, बेहोसी, छारे रोग (एपिलेप्सी) को लक्षण देखिन थाल्छ । कतिपय अवस्थामा व्यक्तिविशेषको मृत्युसमेत हुनसक्छ ।

रगतमा सोडियमको मात्रा ११०–११५ मिलि इक्युभेलेन्ट प्रतिलिटरभन्दा कम हुँदा मस्तिष्कसँग सम्बन्धित लक्षण देखिने गर्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, दिनहुँ ५ ग्रामभन्दा बढी सोडियम अर्थात् नुनको सेवन गर्नु वा शरीरमा अपर्याप्त पोटेसियमको आपूर्ति हुनु अर्थात् ३.५ ग्राम प्रतिदिनभन्दा कम हुनुले उच्च रक्तचाप बढ्न सघाउँछ, मुटु रोग र स्ट्रोकको जोखिम बढाउँछ ।

धेरैजसो व्यक्तिले ९–१२ ग्राम नुन प्रतिदिन खाने गर्छन् । यो प्रस्तावित मात्राको दोब्बर हो । वयस्क व्यक्तिले दिनहुँ पाँच ग्रामभन्दा कम नुन खाने गरे रक्तचाप कम हुन्छ । साथै, मुटु र रगतको नलीसम्बन्धी रोग, स्ट्रोक र कोरोनरी हार्ट अटयाकको जोखिमसमेत कम हुन्छ । नुनको सेवनमा कमी ल्याउनाले उच्च रक्तचाप घट्दै आउने डब्लूएचओले जनाएको छ ।

यदि विश्वव्यापी रूपमा नुनको उपयोग प्रस्तावित मात्रा अनुसार गरिए वर्षेनी २५ लाख व्यक्ति मृत्युको मुखबाट जोगिन सक्ने डब्लूएचओको आकलन छ । डब्लूएचओले वयस्क स्वस्थ व्यक्तिका लागि दिनहु पाँच ग्रामभन्दा कम अर्थात् एक चिया चम्चाजति नुन उपयोग गर्न प्रस्तावित गरेको छ ।

उपयोग गर्ने नुनमा आयोडिन मिसाइएको हुनुपर्छ । यद्यपि नुनको प्रयोग कम गर्नेबित्तिकै माथिल्लो रक्तचाप ५ देखि १० एमएम अफ मर्करीसम्म घटाउन सकिन्छ, तथापि यसरी नै रक्तचाप घटाउने प्रयास गर्दा शरीरमा सोडियमको मात्रा कम भएर रातारात अस्पताल कुदाउनुपरेका घटनाहरू धेरै भएको भेटिएका छन् ।

विज्ञहरूका अनुसार, नुनको मात्रा कम गर्न सकेसम्म घरबाहिर खाद्य पदार्थ खानु हुँदैन । होटलमा एक दिनको खाना खानाले शरीरमा दुई सातासम्मका लागि उच्च सोडियमको मात्रा पुग्न सक्छ । नेपाली भान्सामा प्रयोग गरिने पापड, अचार, फ्रेन्च फ्राई, चिप्स, फास्ट फुड लगायतका बढी समयसम्म संरक्षित राखिएका खाद्य पदार्थमा सोडियमको मात्रा बढी हुन्छ । हाम्रो खानामा सोडियमको मुख्य स्रोत नुन नै हो । तर यो सोडियम ग्लुटामेट अर्थात् अजिनोमोटोका माध्यमले पनि शरीरभित्र पुग्न सक्छ ।