राजा ज्ञानेन्द्र र गिरिजाप्रसाद बीचका ऐतिहासिक वार्ता

जनआन्दोलन २०४६ दिवसका सन्दर्भमा 

फरक समय र सन्दर्भका यी अप्रकाशित संवादहरूले तत्कालिन राष्ट्रिय राजनीतिलाई छर्लङ्ग पार्छन्

♥ चन्द्रमणि गौतम ♥

स्थान :- वीरेन्द्र सैनिक अस्पताल, छाउनी । दिन :- २०५८ साल जेठ २१ गते आइतबार । समय :- अपरान्ह अन्दाजी ४ बजे ।

बादल लागेको मौसम, तर पानी परिहाल्ला जस्तो लागेको छैन । तत्कालिन अधिराजकुमार (राज्य सहायक) ज्ञानेन्द्र र प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला सैनिक अस्पतालको प्राङ्गणमा लगाइएको सामियाना नजिक उभिएका छन् । सामियानामा यतिखेर कोही छैन । सैनिक सुरक्षा अत्यन्त कडा बनाइएको छ । दरवारका सचिव, एडीसी र अन्य स्टाफ अलि पर स्ट््याण्डबाई छन् । प्रधानमन्त्री भर्खर गाडीबाट ओर्लिएर सिधै अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्र छेउ पुगेका हुन् । अधिराजकुमार शोकमग्न, तनावग्रस्त र केही हडबडाएको देखिन्छन् । उल्लेखित वार्तामा ‘ज्ञ’ ले ज्ञानेन्दलाई र ‘ग’ ले गिरिजालाई बुझाउँछ :-

ज्ञ :- मूमाज्युबाट ममाथि इन्थ्रोन (राज्यारोहण) हुनैपर्ने जोड गरिबक्सँदै छ, प्रधानमन्त्रीजी, तर मलाई इन्थ्रोनमेन्टमा कुनै चाख छैन । बेटर के गर्न सकिएला ?
ग :- सरकारबाट राज्यारोहण नगर्ने हो भने कसले गर्छ त ? राजपरम्परामा त्यस्तो कुनै विकल्प छ र ? म के पनि सुन्दैछु भने सरकारले राज्यारोहण नगर्ने हो भने मुमाबडामहारानी (रत्न) बाट मपनि प्वाइजन खाइदिन्छु भन्ने कुरा भो रे !

आर्मीले गर्भमेन्टको आदेश पालन गरेको छैन सरकार । प्रधानसेनापति (प्रज्ववल शमशेर) को गतिविधिबाट म सन्तुष्ट छैन, के गर्न खोजेको हो उनले, मलाई त शङ्का बढ्दैछ । कसैको केही आशय पाएर यसो गरेको हो कि जस्तो लाग्दैछ । यताबाट बेग्लै आदेश त गएको छैन आर्मीलाई ? म कन्फ्युज्ड भएँ सरकार !

ज्ञ :- त्यसलाई (विष खाने कुरालाई) बाहिर नल्याउँ । मलाई त के लाग्दैछ भने दाजु (राजा वीरेन्द्र) लाई दागबत्ती दिनेलाई श्रीपेच लगाइदिऊँ ।

ग :- त्यसो होइन सरकार, राज्यारोहण गर्ने सरकारबाटै हो । मोनार्की पनि रहेन भने मोनार्की उखेलिएको डोबमा भरिन आउने तत्व खतरनाक हुन्छ, म भन्छु कुनै हालतमा त्यो डेमोक्रेट हुनेछैन । मलाई कसैले भनेको त छैन, तर म अनुभूति गर्दैछु, यो हत्याकाण्डमा कसैको अल्टेरियर मोटिभ (भित्री स्वार्थ) ले खेलिरहेको छ । याँ कसको के इन्ट्रेस्ट छ, त्यसको अनुभव पनि मलाई छ । त्यसलाई ख्याल गरेर पनि सरकारबाट राज्यारोहण गर्नुपर्ने जिम्मेवारी छ । मैले र राजपरिषदले के गर्नुपर्छ थाहा पाउँ, सबै म मिलाउँछु ।

◊◊◊◊

स्थान :- निर्मल निवास, महाराजगञ्ज । राजा ज्ञानेन्द्र नारायणहिटी राजदरबारमा बस्न थालेका छैनन् । नारायणहिटी राजदरवारको सबै काम निर्मल निवासबाटै भइरहेको छ । राजदरबारका अधिकारीहरू राजालाई भेट्नुपरे त्यहीँ आउँछन् ।

दिन :- २०५८ साल असार २९ गते शुक्रबार । समय :- अपरान्ह अन्दाजी २ बजे ।

रोल्पाको होलेरी इलाका प्रहरी कार्यालयका ७२ जना प्रहरीको अपहरण गर्ने माओवादीका विरूद्ध परिचालन गरिएको शाही नेपाली सेना परिचालन त भयो तर त्यसले माओवादीविरूद्ध कुनै सैनिक अप्रेशन गरेन । यही विषयलाई लिएर राजा ज्ञानेन्द्र र प्रधानमन्त्री गिरिजाका बीच कुराकानी भइरहेको छ । प्रधानमन्त्री कोइराला आज निकै मुडअफ देखिन्छन् ।

ज्ञ :- प्रधानमन्त्रीलाई स्वागत छ, बस्नुहोस् । …………होलेरीमा भइरहेको काम कसरी गइरहेको छ ?

ग :- आर्मीले गर्भमेन्टको आदेश पालन गरेको छैन सरकार । प्रधानसेनापति (प्रज्ववल शमशेर) को गतिविधिबाट म सन्तुष्ट छैन, के गर्न खोजेको हो उनले, मलाई त शङ्का बढ्दैछ । कसैको केही आशय पाएर यसो गरेको हो कि जस्तो लाग्दैछ । यताबाट बेग्लै आदेश त गएको छैन आर्मीलाई ? म कन्फ्युज्ड भएँ सरकार !

ज्ञ :- प्रधानमन्त्री किन कन्फ्युज्ड हुने ? क्याबिनेटलाई बाइपास गरेर हामीले यताबाट अलग्गै आदेश दिन मिल्दैन । प्रज्ववल (प्रधानसेनापति) को बानी नै त्यस्तै छ । होलेरीमा क्याबिनेटले आर्मीलाई के जिम्मेवारी दिएको हो ?

ग :- त्यहाँ यतिखेर माओवादीका सबै टप लिडर पुगेका छन् । उनीहरूले होलेरी थाना (इप्रका) कब्जा गर्न देशभरि उनीहरूसँग भएभरका कमाण्डो टाइपका सार्पसुटर लडाकुहरूलाई पनि बटुलेर पु¥याएका छन् । एयर स्ट्राइक (हेलिकोप्टरबाट बमबारी) गरेदेखि माओवादीको फिप्टी पर्सेन्ट स्ट्रेन्थ त्यही समाप्त हुन्छ । सबैजसो टप लिडर हताहत हुन्छन् । क्याबिनेटले आर्मीलाई सम्पूर्ण जिम्मेवारी पुरा गरोस भनेर मार्च गराएको हो, उनीहरूलाई त होलेरीमा माओवादीको रमिता हेरेर पिकनिक मनाउन पठाएजस्तो पो भयो ।

ज्ञ :- प्रज्ववल (प्रधानसेनापति) ले त्यहाँ के गर्न खोज्दैछ, त्यसको जानकारी मकहाँ आइपुगेको छैन । म पनि बुझुला । प्रधानमन्त्रीकै कुरालाई आधार मानेर हेर्दा म केही कठिनाई देखिरहेको छु । एउटा त, आन्तरिक गडबडी दबाउन एयरस्ट्राइक गर्ने कुरा सुरक्षा कारवाहीको रूपमा भन्दा पनि ब्रुटल र मानव अधिकारको हनन भएको भनेर विश्वभरि प्रचार हुनेछ, अनि भएभरका सबै हामीतिर खनिन्छन् । अर्को कुरा, राजनीतिक दलका नेताहरूमा यो (माओवादी) समस्याबारे एउटै भनाइ देखिन्न । कोही राजनीतिक समस्या हो राजनीतिक रुपबाट समाधान गर्नुपर्छ भन्छन् कोही आर्मी लगाएर ठीक गर्नुपर्छ भन्छन् ।

प्रज्ववलले भन्थ्याे, आर्मी परिचालन गर्नेभए सर्वदलीय सहमति हुनुपर्छ, त्यसो भएको छैन । अर्कोकुरा सैनिक ऐनमा समस्या रहेछ । ४० वर्षभन्दा अघिका दुईटा ऐन रहेछन्, त्यसले पुग्दैन भन्छन् आर्मीका मान्छे (जनरल) हरू । अर्को कुरा मेरो पर्सनल हो भनेर लिइदिनुस् कि हामीकहाँ यत्रो कार्नेज (नरसंहार) भयो हामीकहाँ (दरबार हत्याकाण्ड) । म अझै त्यसको शोकबाट मुक्त भएको छैन । त्यत्रो घटना भएको एक महिना नबित्दै जनतालाई मार्ने काममा लागौं, मलाई त कसोकसो गाह्राे लागिरहेको छ । तर यो मेरो नितान्त पर्सनल र पारिवारिक पीडाको कुरा प्रधानमन्त्रीलाई सुनाएको मात्र हो । जे गर्ने हो त्यो त तपाईहरूले नै गर्ने हो ।

ग :- ए, भनेपछि आर्मी परिचालन हुन नसक्ने यतिका कारण रहेछन् । मेरा पार्टीका साथीहरूले मलाई भनेका थिए, माओवादीहरू निर्मल निवासलाई परमधाम मान्छन् । कुरा यसो हो भने ठीकै छ ।

ज्ञ :- (अलिक उत्तेजित हुँदै) कसले के सुनाए, कसले कहाँ परमधाम देख्यो, त्यसको सत्य पत्ता लागोस्, हामी यही छौं । सत्यको दर्शन गर्न हामी पनि लालायित छौं । प्रधानमन्त्रीलाई पनि बाहिर ‘करप्ट’ (भ्रष्ट) भने अरे !

ग :- सुनेकै कुरा गर्न थाल्ने हो भने त सरकारलाई पनि दरबार हत्याकाण्डको सुत्रधार भन्छन्, त्यसैका पछि लाग्ने ?

ज्ञ :- भयो भयो, यस्ता गसिप (हल्ला) मा नजाऔं । अब के गर्नुहुन्छ ? पार्लियामेन्ट चलिरहेको छ, त्यहाँ पनि छलफल चलाउन सकिन्छ होला । (निर्णय) यस्तो होस् कि त्यो डेमोक्रेटिक नै होस्, कसैले औंला ठड्याउने ठाउँ नपाओस् । अरूलाई इन्सिडेन्ट अथवा एक्सन (घटना वा कारवाही) सँगमात्र सरोकार रहन्छ होला, हामीलाई भने त्यतिमात्र होइन त्यसको कन्सिक्वेन्स (परिणाम) सँग पनि त्यति नै सरोकार रहन्छ । चिफ (प्रधानसेनापति) लाई आदेशमा कानुनी स्पष्टता पुगेन कि ? पार्लियामेन्ट वा क्याबिनेटबाट त्यो सुल्झाउन लाग्नु उचित हुन्छ होला । मलाई त लाग्छ, कुनै समस्या भए चलिरहेको पार्लियामेण्टमा छलफल गराएर त्यसको डिसिजन लिँदा बढी इफेक्टिभ होला । डेमोक्रेटिक पनि त्यही हुन्छ ।

ग :- म अब यस्ता ह्यानत्यानमा लाग्ने छैन । यहाँ म ग्राण्डडिजाइन भइरहेको देख्दैछु । त्यसैले मैले त रिजिग्नेशन दिने मन बनाएर आएको छु । धोका हुन्छ भने म किन जोकर बनेर बसिरहुँ !

ज्ञ :- अब त्यो त प्रधानमन्त्रीले नै डिसाइड गर्ने कुरा भयो । रिजिग्नेशन दिने निष्कर्ष लिएर आउनुभएको हो भने दिनुहोस् ।

प्रधानमन्त्री कोइरालाले त्यही राजिनामा लेखेर दिए । राजाबाट स्वीकृत भयो ।

◊◊◊◊

के कुरा शुरू गर्ने ? आन्दोलनकारी पार्टीहरूसँग कुरा गर्ने भनेर कार्यक्रम बनाएपछि यी दुई कहाँबाट ल्याइए ? यस्तै कामले गर्दा मिसअन्डरस्ट््यान्डिङ् बढेर जान्छ । हामीलाई आन्दोलन गर्न बाध्य बनाउने काम सरकारबाटै भएको छ । अब सरकारसँग वार्ता गर्ने भनेपछि हामीले धेरैचोटी सोच्नुपर्ने भयो । यस्तो हठ काम लाग्दैन सरकार, हामीसँग बेइमानी गर्नु ब्यर्थ हुनेछ ।

२०५९ भदौको कुनै दिन । नेपाली कांग्रेस फुटेर दुईफ्याक भएको अवस्था छ । कांग्रेसको एउटा भँगालोको सभापति गिरिजाप्रसाद कोइराला र अर्को भँगालोको सभापति शेरबहादुर देउवा छन् । पार्टीको संख्या र बल दुवैतिर हाराहारीमा रहेको र दुबैपक्षले चुनावचिन्ह (रुख) आफुले पाउनुपर्ने दावी गरिरहेको अवस्था छ । गिरिजाप्रसाद कोइराला सरकारको नेतृत्वमा छैनन्, शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री छन् । भेटवार्ता नारायणहिटी राजदरबारमा भइरहेको छ ।

ग :- आज म एकदुईवटा इम्पोर्टेन्ट कुरा लिएर आएको छु सरकार, मैले यो भेटवार्ताबाट एउटा डिसिजन लिएरै जानु पनि छ ।

ज्ञ :- के होला त्यस्तो, गो अहेड प्लिज ।

ग :- पहिलो त निर्वाचन आयोगले कसको इशारामा हो, नेपाली कांग्रेसको चुनाव चिन्ह हामीलाई दिएको छैन । हामी नै त्यसको हकवाला वा आधिकारिक जे भनौं त्यो हौं । त्यो राजभण्डारी (तत्कालिन प्रमुख निर्वाचन आयुक्त केशवराज राजभण्डारी) बदमास रहेछ । समस्यालाई टाँगेर राखेर रमिता हेरिरहेको छ । मलाई अरू कुरा थाहा छैन, चुनाव चिन्ह मैले नेतृत्व गरेको नेपाली कांग्रेसले नै यथावत पाउनुपर्छ । दोस्रो कुरा पार्टीले कारवाही गरेको यो प्रधानमन्त्रीलाई हटाइबक्सियोस् । यी दुई काम भए भने सरकारका हरकदममा नेपाली कांग्रेसले समर्थन गर्नेछ, म भएँ ।

ज्ञ :- गिरिजाबाबु, मेरो एउटा प्रोब्लेम छ । नेताहरू मसँगको भेटमा कुरा गर्दा असल कुरा गर्नुहुन्छ । तर बाहिर गएर उहाँहरू ठीक उल्टो कुरा गरेको म पाउँछु । त्यसैले म आजकाल वार्ता रेकर्ड गरेर राख्न थालेको छु । यो वार्ता पनि रेकर्ड गर्छु है ! कसो होला ?

ग :- हुन्छ हुन्छ, यसमा मलाई के आपत्ती छ र ! नो प्रोब्लेम ।

ज्ञ :- डेमोक्रेटिक फोर्स कमजोर हुनजाँदा शक्ति सन्तुलन खल्बलिन्छ । अरूहरू (विदेशीहरू) नै बढ्ता जान्ने हुन थाल्छन् । त्यसैले गिरिजाबाबु मलाई ता तपाईहरूको पार्टीमा विभाजन आएको ठीक लागेको छैन । डेमोक्रेटिक फोर्स विभाजित हुनु भएन ।

ग :- सरकारबाट कुरा त सुन्दर गरिबक्सियो । सत्य भए झन् कति राम्रो हुन्थ्यो । तर पार्टीले कारवाही गरेको र पार्टी फुटाएको मानिसलाई किन सरकारको नेतृत्वमा कायम राखेर पुरस्कृत गरिबक्सेको हो सरकार ! संकटकाल नलम्ब्याउ भनेर प्रधानमन्त्रीलाई भन्दा उसले नटेरेपछि कारवाही भयो । पार्लियामेन्टरी पार्टीले पनि त्यसैलाई मान्छ ……….।

ज्ञ :- (बीचैमा) राख्ने वा नराख्ने मेरो ब्यक्तिगत रुचिको कुरा हुँदैन यस्ता मामिलामा । कन्स्टिच्युशनल प्रोसेसबाट आएको कुरालाई चाहे जोसुकै होस् मैले डिनाई गर्नै मिल्दैन । यहाँ त के भएको छ भने जे गर्दा पनि हामीतिर शंका गर्ने र दोष तेस्र्याइदिने गरिन्छ । तपाईले भनेका दुई कुरालाई म सिरियसली अनि एफरमेटिभ्ली सोच्छु ।

◊◊◊◊

मिति :- २०६० साल । समय :- साँझ । स्थान :- नागार्जुन दरवार ।

आन्दोलनरत पाँचदलका शीर्ष नेताहरूसँग वार्ता गर्ने पूर्वनिर्धारित कार्यक्रममा तत्कालिन सद्भावना पार्टीका अध्यक्ष बद्रीप्रसाद मण्डल र नेपाली कांग्रेस (प्रजातान्त्रिक) सभापति शेरबहादुर देउवालाई पनि समावेश गरिएको दृश्य त्यहीँ पुगेर देखेपछि गिरिजाप्रसादको मुड अर्कै भयो । सबै भेला भएपछि राजा ज्ञानेन्द्र बैठककक्षमा आउँदा सबै नेताहरू ज¥याकजुरुक उठे । राजा ज्ञानेन्द्रले दुवै हातले सबैलाई बस्ने इशारा गर्दै भेटघाट शुरू गरे :-

ज्ञ :- अब कुरा गिरिजाबाबुबाटै शुरू गरौं ।

ग :- के कुरा शुरू गर्ने ? आन्दोलनकारी पार्टीहरूसँग कुरा गर्ने भनेर कार्यक्रम बनाएपछि यी दुई कहाँबाट ल्याइए ? यस्तै कामले गर्दा मिसअन्डरस्ट््यान्डिङ् बढेर जान्छ । हामीलाई आन्दोलन गर्न बाध्य बनाउने काम सरकारबाटै भएको छ । अब सरकारसँग वार्ता गर्ने भनेपछि हामीले धेरैचोटी सोच्नुपर्ने भयो । यस्तो हठ काम लाग्दैन सरकार, हामीसँग बेइमानी गर्नु ब्यर्थ हुनेछ ।

वार्तामा केहीबेर सन्नाटा छायो ।

ग :- यहाँ कुरा गर्नुको कुनै अर्थ छैन ।

वार्ता बिना निष्कर्ष समाप्त हुन्छ ।

◊◊◊◊

मिति २०६१ साल माघ १९ गते शुक्रबार । राती माघे झरी परेर बिहान रोकिएको हुनाले मौसम सफा छ ।

स्थान :- महाराजगञ्जस्थित गिरिजाप्रसाद बस्ने गरेको डा. शशाङ्कको घर । राजाले देउवालाई प्रधानमन्त्रीबाट हटाएर आफुलाई प्रधानमन्त्री हुन बोलाउँछन् भनी गिरिजाप्रसाद कोइराला दौरा–सुरवाल कोट टोपी लगाएर भेट्न आउने कसैलाई नभेटी घरीघरी घडी हेर्दै प्रतीक्षाको मुडमा बसिरहेका छन् ।

राजाको शाही संबोधन उनले त्यही प्रतिक्षामै सुने । तर दरबारबाट कुनै फोन नआएपछि मनाही गरिएको भएपनि एउटा चुरोट सल्काए र यतिमात्र भने “फेरी धोका भयो…….।”