भारतसँग नेपालको छिमेकी सम्बन्धः एक अनन्त बोझ

काठमाडौं महानगरका मेयर बालेन शाहले पछिल्ला दिनहरुमा नेपालका शासक भारतको गुलामी गरिरहेको तर्फ निरन्तर प्रहार गरिरहे । उनको अभिव्यक्तिलाई नागरिक तहले स्याबासी दियो । बालेनलाई जन समर्थन प्राप्त हुनुको अर्थ थियो, विगत ७४ वर्षदेखि नेपाली जनस्तरबाट भारतप्रति घृणा बढ्दै जानुको उपज । नेपाली स्वाभिमानलाई भारतले व्यापार मार्फत पटक पटक खरिद गर्ने प्रयास गर्यो । परिणामतः भारतप्रतिको घृणा तीव्र बन्दै गएको इतिहासले पुष्टि गरेको छ । 

वर्षको करिब ५० अर्ब रूपैयाँको भारतसँग भात (चामल) किनेर पेट भर्छौं हामी । नुन र जिरा नभई हाम्रो भान्छा चल्दैन । आगो वाल्ने इन्धनदेखि चुल्होको साधनसम्म उतैबाट ल्याउनुपर्ने वाध्यता छ । वर्षेनि करिब २०–२५ लाख जना भारतमै पुगेर कमाई नगरे सुखै छैन । साना ठुला उद्योग चलाउने मेसिनदेखि कच्चा सामग्रीको भर उही भारतकै छ ।  एक खालको सिंगो जीवन नै भारतमै निर्भर छ हाम्रो । तर, पनि हामी भित्र वर्षौंदेखि एउटा अविछिन्न पर्खाल खडा छ । त्यो हो, भारतप्रतिको घृणा । 

यो घृणा यति वढेर गयो कि भारतसँगको सम्बन्ध निकटता वा विकटताबाट नेताहरूको राष्ट्रवाद छवि मापन गरिन्छ । नेताहरूलाई गाली गर्नु पर्यो भने भारतीय गुलाम शब्दले पुकारिन्छ । ‘जसको सिता खायो, उसको गीता किन गाएनौं’ हामीले ? एउटा नेपाली जो भारतमा गएर काम गर्छ, फर्कँदा उसैलाई गाली गर्छ । माथि उल्लेखित सवालहरु एकथरी कथित विद्धान वर्गले उठाइरहेका छन् । 

सतप्रतिशत नेपाली जनता भारतको घृणा गर्छन्, र आजसम्म एक जना सामान्य नेपालीले किन भारतको प्रशंसा गरेन ? आमनेपालीमा यो एक रहस्यमय सत्यताले किन ह्दयमा वास बसेको छ ? भारतप्रति नेपाली दृष्टिकोण घृणाको रुपमा जर्वजस्त भाष्य कसरी निर्माण भयो, यसको अन्तर्य के हो, आजसम्म कसैले खोजविन गरेको छैन । आउनुस्, मित्र राष्ट्र भारतसँग हाम्रो सम्बन्धको दुरी टाढा वा नजिकले कति असर पारिरहेको भन्ने विषयमा चर्चा गरौं ।

                          नाकाबन्दीका नजिरहरु

पुरै नेपाल भुकम्पले थिलोथिलो थियो । विश्व भरबाट सहानुभूति आइरहेको थियो । तर, भारतले यही मौका छोपेर नाकाबन्दी लगाइदियो । २०७२ असोज ६ गतेदेखि भारतले लगाएको त्यो नाकाबन्दी एउटा यस्तो नजिर बनेर बसेको छ, जुन नेपालको विवशतालाई भारतले खरिद गर्न खोजिरहेको प्रतीत हुन्थ्यो । त्यति बेला कुनै एउटा नेपालीले भारतसँग झुकेरै भएपनि नाकाबन्दी खोल भनेन । बरु उल्टो अल्नु (नुनबिनाको तरकारी) खाएरै भएपनि नेपालीले भारतलाई हेर्ने दृष्टिकोण घृणाको रुपमा बढाउँदै लगे । त्यो बेलाका सरकार प्रमुख केपी ओलीले देखाएको सार्वभौम मुलुकको शासकीय अडान नेपाली जनताले अहिलेसम्म सम्झिरहेका छन् । 

हुन त भारतले यसअघि पनि खतरनाक तीन वटा नाकाबन्दी लगाइसकेको थियो । सबैभन्दा लामो नाकाबन्दी ०४५ सालमा नेपालले झेलेको थियो । १५ महिने यो नाकाबन्दीमा कयौं दिनसम्म नेपालीले नुन खाएनन् । मुस्ताङको नुन खानीबाट झिकाइएका नुनहरु नजिकका वस्तीमा पुर्याइएका थिए । त्यो बेला भारतीय प्रधानमन्त्री राजीव गान्धीले नाकाबन्दी लगाएका थिए । उनले पनि नाकाबन्दीलाई हतियारको रुपमा प्रयोग गरेर नेपालीको स्वाभिमान खरिद गर्ने सौदावाजी खेलेका थिए । तर, तत्कालीन प्रधानमन्त्री मरिचमान सिंह झुकेनन् । अन्ततः संयुक्त राष्ट्रसंघले भारतलाई राष्ट्रसंघको सम्मेलनमा निषेध गर्नेसम्मको चेतावनी दिएपछि भारतले नाकाबन्दी खुलाएको थियो । 

अझ विगत तर्फ फर्कने हो भने २०२७ सालमा भारतले नाकाबन्दी लगाएर नेपालभित्र हस्तक्षेप गर्ने प्रयास गरेको थियो । तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले नेपालको सिमानामा बसेका चिनियाँ सेना हटाउन शर्त अघि सारिन् । तर, राजा महेन्द्र भारतको शर्त अस्वीकार मात्र गरेनन्, भारतले उत्तर तर्फ राखेका भारतीय सैन्य चेकपोष्ट हटाउन प्रधानमन्त्री कीर्तिनिधि विष्टलाई आदेश दिए । तत्कालीन राजा महेन्द्रको अडानले भारतीय सेनाको चेकपोष्ट फिर्ता भयो भने नाकाबन्दी पनि खुलेको थियो । 

भारतले सुरुमा २०१९ मा लगाएको नाकाबन्दी अझै डरलाग्दो थियो । राजा महेन्द्रले चीनसँग सिधा सडक निर्माण गर्ने प्रस्ताव गरेपछि भारतले त्यसलाई रोक्न नाकाबन्दी लगाइदिएको थियो । भारत चाहन्थ्यो, नेपालको चीनसँग कुनै प्रकारको सुमधुर सम्बन्ध नहोस । बरु शत्रुता सम्बन्ध होस । तर, राजा महेन्द्रले दीर्घकालीन रुपमा नेपाललाई चीन र भारतसँग समान सामरिक सम्बन्ध स्थापित गर्न चाहन्थे । फलस्वरुप चीनका ठूला शहरहरूमा नेपालको सिधा सडक विस्तार प्रस्ताव चीन समक्ष राखेका थिए । यो तुरुन्त रोक्नुपर्ने शर्त राखेर भारतका तत्कालीन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुले नाकाबन्दी लगाएका थिए ।  यसरी श्रृंखलाबद्ध भारतले लगाएको नाकाबन्दी कारण नेपाली जनताले सधैं भारतप्रति घृणा जगाइरहे । 

               सामाजिक कुरीति आयातको हैरानी

भारतका भ्लगर मनोज मलहोत्राले आफ्नो युट्युवमा दुई महिनाअघि केही भिडियो अपलोड गर्दै भनेका छन्,‘नेपाल यति धेरै सुरक्षित छ भन्ने मलाई थाहै थिएन ।’ ट्राभलिङ मन्त्र नामक युट्युव च्यानलमा अपलोड गरिएका भिडियोमा उनले नेपालमा युवायुवतीबीच, धर्म धर्मबीच र हरेक जातिका रीतिरिवाजबीच कुनै भेदभाव नभएको व्याख्या गरेका छन् । 

मलहोत्राले हरेक युवती निर्धक्क सडकमा, पार्कमा घुमिरहेको दृष्यले विकसित मुलुक गएको अनुभव व्यक्त गरेका छन् । नेपालको शहर हेर्दा भारतको जस्तै देखिएपनि यहाँको जनजीवन निकै भिन्न सुरक्षित र स्वतन्त्र भएको महसुस गरेको उनले सगौरव अनुभव सुनाएका छन् । उनको यो भनाईले के अर्थ राख्छ भने भारतका कयौैं नागरिकमाझ अझै पनि नेपालको सामाजिक परिवेशप्रति निकै अनभिज्ञता छ । उनिहरु भारतकै आँखाले हेर्छन्, तर विल्कुल फरक अनुभव लिएर फर्कन्छन् । यसको कारण खोज्न हाम्रो इतिहास तर्फ फर्कनै पर्छ । 

२०२६ सालमा त्यो वेलाका उद्योग तथा वाणिज्य मन्त्री नवराज सुवेदीलाई तत्कालीन राजा महेन्द्रले तराई क्षेत्रमा उद्योग स्थापना गर्न अवलोकनका लागि पठाएका थिए । सुवेदीले भारतीय सीमा क्षेत्रको अवलोकनपछि महेन्द्र समक्ष प्रस्ताव राखेका थिए,‘सरकार, उद्योग स्थापना गर्न त फराकिलो जमिनमा सहज छ, तर नेपाल तर्फको वस्तीमा भारतबाट आएको विकृति रोक्नुपर्यो ।’ उनले उत्तर प्रदेश विहारबाट अपराध, महिला हिंसा, कुरीति, दाइजो प्रथा, अन्धविश्वास, जातीय भेदभाव र धर्मको नाममा सामाजिक विभेद नेपाल भित्र प्रवेश भएको राजा महेन्द्र समक्ष विवरण पेश गरेका थिए । महेन्द्रले केही वर्ष पहिले नै तराईको सुरक्षा र नेपाली सामाजिक रहनसहन फैलाउन महेन्द्र (हालको पुर्वपश्चिम) राजमार्ग वरपर पहाडबाट लगेर पाँच लाख नागरिकलाई बसाएका थिए । 

राजा महेन्द्रले सिमानामा कडाई र आउजाउमा कार्ड प्रणाली लागु गर्न खोज्दा भारत मानिरहेको थिएन । भारतको तत्कालीन सरकारले सिमानामा कडाई भयो भने नेपाल चीनसँग झन नजिकिन्छ र भारत विरुद्ध गतिविधि बढ्छ भनेर खुल्ला सिमाना कायम राख्ने दवाव दिंदै गयो । पछि तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले भारतको यो प्रस्ताव स्वीकार गरिदिएका थिए । यदि त्यतिबेला राजा महेन्द्रको प्रस्ताव भारतले स्वीकारेको भए हालसम्म नेपाल–भारत सिमाना क्षेत्रमा विवाद समाधान र भिसा प्रणाली लागु भइसक्ने परिस्थिति निर्माण हुन्थ्यो । राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्ष हुँदा समेत नवराज सुवेदीले खुल्ला सिमाना राख्न नहुने भारत सरकार समक्ष प्रस्ताव राखेका थिए । 

                    भारत छिमेकी मात्र कि मित्र राष्ट्र ?

पञ्चायतकालमा भारतलाई छिमेकी राष्ट्र मात्र मान्ने कि मित्र राष्ट्र पनि मान्ने विषयमा निकै वहस चलेको थियो । राष्ट्रिय पञ्चायत बैठकमा अधिकांश सदस्यहरूले भारत कुनै हालतमा मित्र राष्ट्र नहुने तर्क अघि सारेका थिए । तर, तत्कालीन प्रधानमन्त्री सूर्य बहादुर थापाले छिमेकी मुलुकसँग जोरी खोज्न नहुने दवाव सृजना गरिदिएका थिए । 

पञ्चायतको अन्त कालमा प्रधानमन्त्री मरिचमान सिंह श्रेष्ठले भारतबाट नेपाललाई भिन्न राख्न केही सम्बन्धहरू तोड्न खोजेका थिए । तर, भारतले उल्टो नाकाबन्दी लगाइदियो । भारतसँग व्यापारिक बाहेक सम्पूर्ण सम्बन्ध नटुटाएसम्म नेपालको सामाजिक उत्थान नहुने अवधारणा नै मरिचमान सिंहको थियो । मरिचमानकाे यो विचार हालसम्म नेपाली जनताबीच स्थायी रुपमा फैलिएको छ । 

                                  अन्तमा ..

ध्रुव सत्य यो हो, सिमाना जोडिएको छिमेकी मुलुक परिवर्तन गर्न सकिँदैन । ठुलै उथलपुथल आएर विश्व भरका देशकै नक्सा फेरबदल भयो भने वेग्लै कुरा । छिमेकी जस्तो भएपनि सहनैपर्छ । जसरी ताजिकिस्तानमा अफगानिस्तानको, अमेरिकाले मेक्सिकोको, लिवियाले सुडानको र थाइल्याण्डले म्यान्मारको झमेला त ब्यहोरेका छन् । जुन भारतीय विकृति र खराब छिमेकीको असर ७४ वर्षदेखि नेपालले पनि दवावका रुपमा व्यहारेकै छ । विश्वमा यस्ता कयौं मुलुक छन्, जुन मुलुकले छिमेकीको विकृति रोक्न भिसा प्रणाली जर्वजस्त सुरु गरेका उदाहरण छन् । कमजोर आर्थिक अवस्था भएका मुलुकले पनि बलिया छिमेकीसँग दुरी कायम राख्न खुल्ला सिमानाका सुविधाहरु हटाएका छन् । 

यी सवालहरू उठ्दै गर्दा भारतसँगको हाम्रो निर्भरता कसरी हटाउने सवाल प्रमुख भएर आउँछ । चामल लगायतका खाद्यान्न आयात कर्म गर्न उत्पादनमा जोड दिने, स्वदेशमा रोजगार र व्यवसाय बढाएर युवा जनशक्ति भरपुर उपयोग गर्ने र चीनसँग जोडिएका निर्माणाधीन १४ वटा नाका खुलाउन कुटनैतिक पहल गर्नुपर्छ । अहिले संचारको दुनियाँमा खुल्ला परिवेश छ । सरकारको इच्छाशक्ति हुने बित्तिकै यी काम गर्न सहज छ । 

तत्कालीन राजा महेन्द्रले अघि सारेको खुल्ला परराष्ट्र नीति पुनः प्रयोगमा ल्याउनुपर्छ । महेन्द्र कालपछि हाम्रो मुलुक भारत निर्भरता नीतिमा अडेको छ । फलस्वरुप, नेपालको स्वाभिमानप्रति बेलाबेलामा प्रश्न उठिरहेको छ । यदि भारतसँग जोडिएको १७७० किमी सिमानामा ३० वटा नाका खुल्ला हुन सक्छ भने चीनसँग जोडिएको १३८९ किमी सीमा क्षेत्रमा १४ वटा नाका खुलाउन किन सकिँदैन ? 

नेपालसँग पारवहन र व्यापार सम्बन्ध बढाउन मुस्ताङको कोरला नाका लगायतका क्षेत्रसम्म चीनले आधुनिक सडक विस्तार गरिसकेको छ । चीनले ठूलो बन्दरगाह पनि बनाइसकेको छ । नेपालले इच्छाशक्ति देखाएर पहल सुरु गर्ने बित्तिकै नाका खुलाउन सक्ने संकेत चीनले धेरै पटक दिइसकेको अवस्था छ । भारतसँग मात्र भएको निरर्भरता हटाउन चीन तर्फ जोडिएका नाकाहरू अनिवार्य खुलाउनैपर्छ ।

त्यसैले, अब जनस्तरमा जरा गाडेको भारतको गुलामी शासक होइन, सार्वभौम मुलुकको सरकार बनेर उत्तर तर्फ पनि फर्कनै पर्छ । अन्यथा, सधैभर दक्षिणको भर पर्दै जाँदा नेपाली जनताबीच छाप परेको ‘नेपालको सरकार भारतको गुलामी’ भन्ने कालो धब्बा अन्तराष्ट्रिय मञ्चमा सल्किन सक्छ । जुन संकेतहरु मेयर बालेन शाहले पछिल्ला दिनहरुमा कडा प्रहार गर्दै चेतावनी दिइरहेका छन् । दक्षिण तर्फको एकांकी सिण्डिकेट तोड्न सकिएन भने भारत नेपालको लागि एक अनन्त बोझ बनेर तेर्सिरहनेछ ।