साँच्चै नेपालले आफ्नो हित अनुभूत हुने गरी भारतले सहकार्यको नीति अंगीकार गर्ला ?

भारतका विदेश मन्त्री एस जयशंकरले छिमेकीले आफ्नो हित अनुभूत गर्ने खालकाे सहकार्य चाहन्छौं, मोदी सरकारले त्यसै अनुसार कार्य अगाडि बढाइरहेको बताएका छन् । उनले पत्रकारको प्रश्नमा नेपाल प्रसंग विशेष रुपमा उठाएका छन् । उनले भारतले राजनीतिमा कुनै खालको हस्तक्षेप नगर्ने तर भौतिक विकास र व्यापारका माध्यमबाट छिमेकीले आफ्नो हित महसुस गर्ने कार्य अगाडि बढाइरहेको बताएका छन् । उनले माल्दिभ्स र श्रीलंकाको प्रसंग पनि उठाएका छन् । जयशंकरले नेपालसँग सीमा विवाद रहेको र त्यसलाई दुई पक्षीय वार्ताबाट सुल्झाउने पनि बताएका छन् । भारतीय विदेशमन्त्रीका यस्ता कुरा सुनिरहँदा साँच्चै भारतले छिमेकीसँगको सम्बन्धमा आफूले मात्रै लाभ लिन र ठूल्दाइको व्यवहार गर्न छाडेर नेपालजस्ता छिमेकीले पनि आफ्नो हित महसुस गर्ने गरी सहकार्य अगाडि बढाउने होला ? र त्यो कहिलेबाट भन्ने प्रश्न गर्न मन लाग्छ । 

भारत र नेपालको सम्बन्ध संसार मै अनुपम मान्न सकिन्छ, नेपाली गोर्खाहरुको ठूलो संख्या भारतीय सैनिक संरचनामा कार्यरत छ । गोर्खा सैनिकहरूले भारतको हितमा कार्य गरिरहेका छन्, खटिरहेका छन् । भारतलाई जहाँ अप्ठ्यारो पर्छ त्यहाँ अग्र मोर्चामा खटिने गोर्खा रेजिमेन्ट हो । संस्कार, संस्कृति उस्तै छ, नेपालका तीर्थ भारतीय र भारतका तीर्थ नेपालीका लागि पुण्य कमाउने स्थल हुन् । नेपाल र भारत बीचको पूरै सीमा खुला छ । न भारतीयलाई नेपाल आउँदा कुनै परिचयपत्र चाहिन्छ न नेपालीहरू भारत जाँदा कुनै परिचयपत्रको आवश्यकता पर्छ । बिहेबारी दुवै देशका नागरिकबीच हुन कुनै अवरोध हुँदैन । यस्तै अनेकौं पक्षहरु छन् नेपाल र भारतबीच सम्बन्धका तर अहिलेसम्म नेपालले भारतसँगको सहकार्यमा आफ्नो हित अनुभूत गर्न सकेको छैन । भारतबाट नेपालले पनि हित अनुभूत गर्ने सहकार्यका काम भए नेपालीहरू कति खुसी होलान् ? 

जयशंकरले भनेजस्तो नेपालमा रेलमार्ग तथा जलमार्गको विकास गर्न भारतले सहयोग गर्दा नेपालको व्यापारमा सहयोग पुग्छ, भारतलाई त कति हो कति फाइदा हुन्छ । दुई देशीय विद्युत् प्रसारण लाइनको विस्तार तथा भारतले सहज रुपमा नेपालमा उत्पादित विद्युत् खरिद गर्ने वातावरण बनाउने हो भने नेपाललाई मात्रै होइन भारतलाई पनि फाइदा पुग्छ । पेट्रोलियम पाइप लाइन विस्तारदेखि अनेकौं क्षेत्र छन् जसलाई भारतले निःस्वार्थ रुपमा नेपाललाई सहयोग तथा सहकार्य गर्ने हो भने पनि नेपाललाई भन्दा भारतलाई ठूलो लाभ हुन्छ ।

यिनै विकास संयन्त्र उपयोग गरेर नेपालसँगको भारतको व्यापार ठूलो परिमाणमा वृद्धि हुन्छ साथै नेपालले पनि आफ्नो हित भएको महसुस गर्न सक्छ । यी त सामान्य रुपमा सबैले देखिने कुरा भए यस भन्दा धेरै कुरा छन् जसलाई सामान्य रुपमा देख्न कठिन छ तर भारतले सानो मन गराएर अहिलेसम्म आफूलाई नेपालको ठूल्दाइ बनाइरहेको देखिन्छ । नेपाल भारतको ठूलो व्यापारिक साझेदार राष्ट्र पनि हो । अहिले पनि नेपालको कुल आयातको ६० प्रतिशतभन्दा बढी सामग्री भारतबाटै आउँछ । यो घट्ने कुनै सम्भावना छैन, झन् बढ्ने अवस्था नै छ । हुन त नेपालबाट निर्यात हुने सामग्री पनि भातमै बढी हुन्छ तर परिमाणको हिसाबले अति न्यून छ । अप्ठ्यारो के छ भने भारतका जुनसुकै सामग्री कुनै अवरोधबिना नेपाल भित्रन्छन् तर नेपालबाट भारत जाने सामग्रीहरूलाई भने भारतले विभिन्न निहुँमा विभिन्न क्षेत्रमा कयौं अवरोध गरिरहन्छ । यो अवस्था फेरिएला कि ?

भारत विश्व अर्थतन्त्रमा महाशक्तिको लहरमा उभिने प्रयास गर्दै छ । त्यहाँ अत्याधुनिक र पर्याप्त पूर्वाधारका कारण धेरै ठूलो परिमाणमा सामग्रीहरू उत्पादन हुन्छन् । कृषि जन्य वस्तु पनि ठूलो परिमाणमा उत्पादन हुन्छन् । नेपाल अल्पविकसित अवस्थामा छ । नेपालमा सीमित प्रविधि र सीमित पूर्वाधारका कारण न्यून प्रकारका न्यून मात्रामा उत्पादन हुन्छ । त्यही थोरै उत्पादन भए पनि निर्यात गर्न खोज्दा भारतले नेपाली सामग्रीले भारतको बजार नै तहसनहस पार्छ भनेजस्तो गरी एन्टी डम्पिंग चार्ज तथा काउन्टर भेलिंग चार्ज लगाएर नेपाली लगानीकर्तालाई निरुत्साहित गरिरहेको हुन्छ ।

माथि भनि हालियो भारतमा उत्पादित जुनसुकै सामग्री जुनसुकै रुपमा सहजै नेपाल भित्रन्छन्, भारतमा उत्पादन भएका तरकारीजन्य तथा अन्य कृषिजन्य वस्तु नेपालमा निर्बाध रुपमा आइरहेका हुन्छन् तर नेपालका तरकारीजन्य वस्तुले क्वारेन्टाइन जाँचको नाममा होस् तथा अन्य विभिन्न नाममा सरलसँग भारत पस्न दिइँदैन । चिया, अदुवा, अलैंचीजस्ता नेपाली उत्पादनलाई समेत भारतले समय समयमा विभिन्न खालका अवरोध गरिरहेको हुन्छ जसले गर्दा नेपाली उत्पादक तथा निर्यात कर्ताहरुले ठूलो मार खप्नुपर्छ । यस्तो अवस्थामा भारतका सरकार सञ्चालकहरूले आफ्नो मानसिकतामा परिवर्तन नगरेर नेपाललाई समान अवसर दिन कन्जुस्याइँ गरिरहने हो भने नेपाली आमजनता कसरी आफ्नो हित भएको महसुस गर्लान् ? नेपालको विद्युत् भारतले किन्ला तर अनेक शर्त अगाडि सार्ने अवस्था पनि देखिएकै छ । अब ती शर्त नराखेरै किन्ला तर अन्य व्यापारमा अवरोध भइरहने हो भने यसले मात्रै नेपाललाई ठूलो लाभ नहुन सक्छ । भारतले अति हितैषी छिमेकी राष्ट्र नेपाललाई कुनै पूर्वाग्रह नराखेर व्यापारका सबै अवसर दिने हो भने नेपालीहरूले हित महसुस गर्नेछन् । होइन भने केही योजना, केही आर्थिक सहयोग गरेर नेपाललाई लाभ हुन कठिन छ र नेपालले आफ्नो हित भएको महसुस गर्ने छैन । 

प्रायः विदेशी योजना विद् तथा नेपाली योजनाकारहरुले पनि नेपालले भारतको विशाल बजारको फाइदा लिन सक्नुपर्छ भनिरहेका हुन्छन् । भारतीय शासक, प्रशासकहरूले त नेपालसँगको सीमा खुला छ सबै कुरालाई भारतमा केही रोकटोक छैन, त्यसको ठूलो फाइदा नेपालले लिन सक्छ भनिरहेका हुन्छन् । अवस्था भने त्यस्तो छैन, अहिलेसम्मको अवस्था त भारतका अति उत्पादन र त्यहाँका शासक, प्रशासकको व्यवहारले नेपालमा कुनै पनि उद्योग व्यवसाय तथा उत्पादन मूलक क्षेत्र पूर्णरुपमा प्रभावित छन् ।

एस जयशंकरले भनेजस्तै सीमा विवाद, सीमा क्षेत्रमा भारतले बनाइरहेका बाँधदेखि विद्युत् र नेपाली उत्पादनलाई भारतमा सरल प्रवेशजस्ता कुरामा भारतले ठूलो मन बनाएर नीति नबनाएसम्म नेपालले आफ्नो हित भएको महसुस गर्न सक्ने छैन, जनताले पनि भारतका कुनै पनि कामलाई शंकाको दृष्टिले हेर्न छाड्ने छैनन् । यी कुरा भारतीय केही विद्वान तथा सांसदहरूले पनि भनिरहेकै छन, हामीले भनिरहनु नपर्ला ।