के हो बहुल राष्ट्रिय राज्य र किन विरोध भइरहेको छ महतोको अभिव्यक्ति ?

२३ जेठ, काठमाडौं । नवनियुक्त उपप्रधानमन्त्री तथा शहरी विकास मन्त्री एवम जनता समाजवादी दलका नेता राजेन्द्र महतो यतिबेला विवादमा तानिएका छन् ।  नेपाल बहुल राष्ट्रिय राज्य भएकाले त्यसै अनुसारको नियम, कानुन, संविधान र व्यवस्था हुनुपर्ने र त्यसका लागि आफु लागिरहेको उपप्रधानमन्त्री  महतोको अभिव्यक्तिलाई लिएर चौतर्फी आलोचना भइरहेको छ।

नेपालमा कतिपय विरोध र आलोचना लहडको भरमा सतही जानकारी राखेर मात्र हुने गर्दछ । केही तथ्यमा पुगेर गरिन्छ । अझ राष्ट्र र राज्य, राष्ट्रिय अखण्डताका विषयसँग जोडेर आउने केही अभिव्यक्तिका कारण आलोचना र विरोधले कुन रुप लिन्छ भन्ने विषय २०५७ पुष ११ गते नेपालमा भएको ऋतिक रोशन काण्डले प्रष्ट पारेको छ । भारतीय सिने अभिनेता ऋतिक रोशनले नेपालको बारेमा केही कुरा बोलेको निहुँमा त्यतिबेला काठमाडौंलगायतका शहरमा ठुलै हुलदंगा मच्चिएकाे  थियो

त्यसैले कतिपय अवस्थामा बोलीले बन्दुकको गोलीले भन्दा क्षति र मुल्य चुकाउने पर्ने अवस्था आइलाग्छ । अभिव्यक्तिकै कारण नेपालका मन्त्रीहरुको जागरि चैट भएको विषय खोज्न टाढा जानु पर्दैन । भर्खरै नवनियुक्त मन्त्री शेरबहादुर तामाङ्ले अघिल्लो कार्यकालमा नारी अस्मितामा चोट पुग्ने गरी दिएको अभिव्यक्तिले कसरी उनी मन्त्रीबाट बाहिर बाध्य भए भन्ने विषय सम्झिए पुग्छ ।

अहिले चर्चमा महतो अभिव्यक्ति छ । तर कतिपयलाई संविधानले नै नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक राष्ट्र भनेको छ । उनले बहुराष्ट्रिय राज्य बनाउने भने आखिर उनको भनाईको यतिसारै आलोचना किन गरेको भनि प्रश्न पनि गरेका छन् । कतिपय भने  उनको यो विचार विरुद्ध  पुत्ला दोहन नै सुरु गरिसकेको अवस्था छ । केही शीर्ष नेताहरुले समेत समाजिक संजाल र विज्ञाप्तिमार्फत उनको  अभिव्यक्तिलाई लिएर विरोध र आलोचना गर्दै तत्काल माफी माग्नु पर्ने धारणा राखेका छन् ।

उपप्रधानमन्त्री महतोले के भनेका थिए ?  

शनिबार जसपाको पार्टी कार्यालय बबरमहलमा नवनियुक्त मन्त्रीलाई स्वागत कार्यक्रमपछि सञ्चारकर्मीसँग प्रतिक्रिया दिदैँ उपप्रधानमन्त्री महतोले नेपाल बहुल राष्ट्रिय राज्य भएकाले त्यसैअनुसार नियम, कानुन, संविधान र व्यवस्थामा हिमाल,पहाड, तराई र मधेशको जनताको सहभागिता हुनुपर्ने धारणा सार्वजनिक गरेका थिए ।

‘नेपाल विविधताले भरिएको देश हो । विभिन्न जाति, वर्ग, समुदाय, चार वर्ण छत्तिस जातको फूलबारी भनेको विविधता हो । बहुलता भनेको त्यही हो । त्यसैले बहुल राष्ट्रिय राज्य हो। नेपाल भनेको बहुल राष्ट्रिय राज्य भएकोले त्यहाँ त्यो अनुसारको नियम, कानुन, संविधान, व्यवस्था, सहभागिता, हिमाल, पहाड, तराई, मधेशका जनताको हुनुपर्छ’, उनले भने, ‘विविधताले भरिएको देश, बहुलताले भरिएको देशमा एकल हुनै सक्दैन। बहुलता नै हुन्छ।

बहुल भनेको कुनै एक जात, एक वर्ग, एक समुदाय होईन । बहुलता भनेको सबै हो । त्यसैले सबैको राज्य शासनमा प्रतिनिधित्व हुनुपर्छ ।पहिचान हुनुपर्छ । र यो नभएसम्म देशमा जनताले आफ्नो अधिकार पहिचानका लागि संघर्ष गरिरहन्छ । त्यसलाई बहुलतामा लैजानुपर्छ । यो सबैको देश हो । राज्यको शासन प्रणालीदेखि लिएर सबै ठाउँमा उसको पहिचान, प्रतिनिधित्व हुनुपर्छ,’ महतोले भनेका छन् ।

राष्ट्र र राज्य बारेमा संविधानले के भन्छ ?

नेपालको संविधानको धारा तीनमा राष्ट्र र चारमा राज्यको परिभाषा समेटिएको छ । संविधानको  लेखिको छ ।

राष्ट्रः बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक विशेषतायुक्त, भौगोलिक विविधतामा रहेका समान आकांक्षा र नेपालको राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय हित तथा समृद्धिप्रति आस्थावान रही एकताको सूत्रमा आबद्ध सबै नेपाली जनता समष्टिमा राष्ट्र हो ।

राज्य: नेपाल स्वतन्त्र, अविभाज्य, सार्वभौमसत्तासम्पन्न, धर्मनिरपेक्ष, समावेशी, लोकतन्त्रात्मक, समाजवाद उन्मुख, संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्य हो ।

संविधानकाे परिभाषा हेर्ने हो भने राष्ट्रको परिभाषा अनुसार नै उपप्रधनमन्त्री महतोले पनि बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक विविधता संरक्षणककाे कुरा गरेका छन् । आखिर विरोध किन ? महतोको अभिव्यक्तिलाई राष्ट्रमा मात्र सीमित गर्दा उनले दिएको विचार ठिकै हो जस्तो लाग्न सक्छ । तर उनले बहुल राष्ट्र मात्र नभनी राज्यसँग पनि लगेर जोडेका छन् ।

राष्ट्र र राज्य विल्कुलै फरक विषय हुन । कुनै पनि निश्चित भूगोलभित्रको साझा इतिहास, साझा अर्थतन्त्र, साझा भाषा र साझा मनोविज्ञानको केन्द्रीकृत  वा सग्लो रूपलाई राष्ट्रको रुपमा बुझिन्छ, जहाँ विविधता हुन्छ, अनेकन विशेषता समेटिएको हुन्छ । कुनै निश्चित ऐतिहासिक नामसहितको भूखण्डभित्र बसोबास गर्ने निश्चित सामूहिक नामधारी जाति वा मानव समुदाय नै राष्ट्र हो । यो पुरा भवानात्मक विषय हो । विविधताका बीच संविधानले नेपाललाई एकल राष्ट्रको रूपमा परिभाषित गरेको छ ।

तर राज्य मूलतः राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक तथा प्रशासनिक वर्गीय अङ्ग हो । तत्कालीन समाजको चरित्र, शासकीय सङ्गठनहरूको स्वरूप, संरचना र हैसियत जनाउने समग्र संस्थाको नाम हो । राज्य सार्वभौमसत्ता सम्पन्न र शक्तिशाली अङ्ग पनि हो । महतोले बहुल राष्ट्रिय राज्य निर्माणका लागि आफु लागिरहने बताएका छन् । जुन विषय हाम्रो संविधान भन्दा बहिरको कुरा हो ।

के हो त बहुलराष्ट्र राज्य ?

सामान्य अर्थमा बुझ्दा कुनै खास धर्म, भाषा र जातिकै आधारमा धेरै राष्ट्र र राज्य बनाउने काम हो । वा खास—खास जातिका मानिस खास—खास ठाउँमा छुटै राष्ट्र र राज्य बहुलराष्ट्र राज्य निर्माण हो । जातिय र भौगोलिक पहिचानका आधारमा राज्य निर्माण गर्ने कार्य बहुल राष्ट्रिय राज्यको अवधारणा हो । बहुराष्ट्र राज्य निर्माणको लागि एउटा देशलाई जातीय संघीयतामा लगिन्छ । अर्को अलग—अलग क्षेत्रमा अलग—अलग भाषा बोल्नुपर्ने स्थिति सिर्जना गरिन्छ । विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रको परनिर्भरताको स्थितिलाई कटौती गरिन्छ ।  बहुल राष्ट्र राज्यको सिद्धान्त मान्ने बित्तिकै पुन: संविधानले अस्वीकार गरेको जातीय राज्यको अवस्थामा पुगिन्छ ।

मधेस एक प्रदेश निर्माण, हिन्दी भाषालाई राष्ट्रिय भाषा बनाउने कुरा, अंगीकृत नागरिकतालाई सहज बनाउने र अंगीकृतहरूलाई देशको उच्च तहसम्म प्रवेश दिने कुरा यही बहुराष्ट्र राज्य निर्माणका देशलाई लैजाने आधारहरु हुन । बहुराष्ट्रियताले ल्याउने परिणाम कदापि सुखद देखिँदैन । किनभने एकल राष्ट्ररूपी नेपालको बहुराष्ट्रिय हिसाबको विभाजनपछि साझा नेपाली पहिचान हराउँछ । त्यसपछिको पहिचानको आधार भनेको जात—जातको र समुदायको मात्रै रहन्छ ।

नेपालको एकता, स्थायित्व र समृद्धितर्फको यात्रालाई हेर्दा बहुराष्ट्र निर्माणको काम राष्ट्रघाती मात्र होइन, देश निर्माण र समृद्धिको लागि पनि उचित छैन । यसका विविध कारण छन् । पहिलो त नेपालमा यति धेरै विविधता छन्, ती सबैलाई राष्ट्र बनाउन सकिँदैन । धेरै राष्ट्र बनाउनु भनेको अन्ततोगत्वा धेरै राज्य बनाउनु हो भन्ने कुरा सोभियत संघ, युगोस्लाभिया आदि देशले देखाइसेका छन् ।