‘स्थितिगत्यात्मक प्रगतिवाद’ पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रम सम्पन्न

♦गाेमा बिष्ट 

२८ भदाैं, काठमाडाैं ।   स्थितिगत्यात्मक प्रगतिवाद पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रम सुर्यविनायक रिर्सोट भक्तपुरमा सम्पन्न भएको छ । प्रगतिवादी युवा समाज नेपालको आयोजनामा भएको कार्यक्रमको प्रगतिवादि युवा समाज नेपालका पुर्व अध्यक्ष धिरेन्द्र चन्द सोडारीको अध्यक्षतामाा स्वागत मन्तव्य राजीव बछारले राखेका थिए ।

स्थितिगत्यात्मक प्रगतिवादका लेखक युगद्रष्टा डा.निर्मलमणि अधिकारी, समीक्षकः डा. निरज पौड्याल, दीपा बस्नेत लगाएत अतिथि उर्मिला खनाल अधिकारी, डा. गोविन्दशरण उपाध्यायको उपस्थितिमा पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रम सम्पन्न भएको थियो ।

प्रगतिवादि युवा समाज नेपालले हाल सम्म चार वटा पुस्तक प्रकाशन गरिसकेको छ । कार्यक्रमको सहजिकरण भने हरि प्रसाद डुम्रेले गरेको जनाइएको छ ।

लोकार्पण भएकाे पुस्तक स्थितिगत्यात्मक प्रगतिवादबाट एक अंश :

स्थितिगत्यात्मक प्रगतिवादको चिन्तनमा आउनु भन्दा पहिले त दार्शनिक, वैचारिक, समाजशास्त्रीय पूर्वाग्रहहरुको जुन अवाञ्छित पर्खाल खडा भएको वा खडा गरिएको छ, त्यो पर्खाललाई ढाल्नै पर्छ । यो पर्खाल चीनको ग्रेटवाल जस्तो सम्पदा होइन, यो त बर्लिनको पर्खाल जस्तो अवाञ्छित बाधा हो ।

पदार्थ र चेतनाको द्वैविध्य, पदार्थ वा चेतनामध्ये एउटाको प्रभुत्त्व मान्ने कित्ताकाट, मानव मस्तिष्कको ज्ञानको सर्वोच्चता र अज्ञेयताबीचको ध्रवीकरणबाट गुज्रिरहेको दार्शनिक बहसमा स्थितिगत्यात्मक प्रगतिवादको संवादले के तात्त्विक प्रभाव पार्छ त रु खुशी र सुख कसरी मिल्छ भन्ने सवाल शाश्वत् सवाल हो, यो सवाललाई सम्बोधन गर्न पूँजीवाद र माक्र्सवाद दुइटै अपर्याप्त छन् (अझ कतिपयका मतमा त पटक्कै सक्दैनन्) भन्ने महसुस भइसक्दा पनि ती दुई कित्तामै सीमित रहेर बुद्धिविलास गरिरहनु वाञ्छनीय होइन ।

हामीसँग जुन राज्यराष्ट्र सिद्धान्त छ, त्यो पश्चिममा अझै नपुगिसकेको हुनाले आज ज्यारेड डायमण्ड जस्ता बौद्धिकहरु राष्ट्रवाद र राष्ट्रिय पहिचानको फरक छुट्ट्याउने कसरतमा अल्झेका छन् र कथित राष्ट्रवाद खराब, तर राष्ट्रिय पहिचान चाहिने विश्लेषण गर्दैछन् । देशभक्ति र राष्ट्रवादका अलग अलग परिभाषा घोकेर बुद्धिविलास गर्नेहरुको त संसारैभरि लर्कन नै छ ।

राष्ट्रियताभित्र नअल्मलिएर अन्तर्राष्ट्रिय बन्धुत्वलाई अपनाउनु पर्छ भन्ने स्रेको होर्भातको लेखाइ पढ्दा प्रियकर भए तापनि त्यो मार्गमा कसरी अघि बढ्न सकिने हो भन्ने समाधान पश्चिमा ज्ञान पद्धतिभित्रबाट मात्र खोजेर पाइनेवाला छैन ।

वर्तमान युरोपको सरहद भित्र १ सय भन्दा पनि धेरैवटा राष्ट्रियताका दाबीहरु छन् र राज्य तथा राष्ट्र अलग अलग तत्त्वहरु हुन् भन्ने राष्ट्रराज्य सिद्धान्तले युरोपलाई समेत तहस नहस पार्ने खतरा मडारिएको छ ।

यहुदी र प्यालेस्टिनी, सिंहाला र तमिल, अनेक राज्यमा बाँडिएका कुर्दिश, संसारैभर शासन गर्ने खलिफा सहितको इस्लामी खिलाफत (क्यालिफेट्) का जेहादीहरु, अनेकौँ देशमा कथित राष्ट्रवादीहरुको चुनावी जित । यो वर्तमान विश्वको यथार्थ हो ।

सबैको साझे चासो अब के होला भन्नेमा छ । मिचियो काकुका कुरा सुन्नु भयो भने प्रविधिका कारणले हुने सकारात्मक परिवर्तनहरुका परिचर्चाले उमंग छाउँछ भने युवाल नोह हरारीले ए।आई। लगायतका तत्त्वहरु सहित आउने चौथो औद्योगिक क्रान्तिसँगसँगै बेकामे (युज्लेस्) मानिसहरुको अवाञ्छित भिडम्भिड्को चुनौतीबारे सचेत गराइरहेका छन् ।

वैदिक दर्शनको मूल धारलाई हे-यो भने यसको मुख्य विशेषता व्यावहारिकता हो । वेदका ऋचाहरुको अनुशीलन गर्ने हो भने सहजै देखिन्छकि यहाँ दर्शनको मुख्य उद्देश्य जीवनका व्यावहारिक, प्रायोगिक समस्याहरुको समाधान नै हो ।

जीवन त्रिआयामी (आधिभौतिक, आधिदैविक, आध्यात्मिक) एवं त्रिशरीरी (स्थूल, सूक्ष्म, कारण) मानिएको हुनाले दर्शनको अन्तर्वस्तु पनि सोही अनुसार व्याप्तिएको छ । भौतिकवाद र अध्यात्मवाद भनेर दुई फक्लेटे कित्ताकाट गर्ने बाइनरी सिस्टम् यहाँ छैन ।

वैदिक परिप्रेक्ष्यमा दार्शनिक जिज्ञासाको मतलब ज्ञानको लागि ज्ञान होइन, सुखको लागि हो । परम् सुखकै नाम मोक्ष हो । आश्चर्य वा उत्सुकतावश गरिने उहापोहलाई भन्दा वैदिक परम्परामा सोद्देश्य गरिने संवाद (उपनिषद्को जस्तो) एवं शास्त्रार्थलाई महत्त्व दिनुको तात्पर्य के हो भने स्यामुएल पी. हन्टिंगटन वा युवाल नोह हरारी वा ज्यारेड डायमण्ड वा स्रेको होर्भात् वा अन्यले आँकलन गरेका चुनौतीहरुको व्यावहारिक समाधान गर्न दर्शनले सक्नु पर्छ ।

शताब्दीकै विशेष बहस भनिएको जोर्डन पिटर्सन र स्लाभोज जिजेकको बहस किन खासै उपलब्धिमूलक भएन रु यो कुरा बुझ्न विगतका उदाहरणले थप मद्दत पुग्छ । सन् १९७८ मा जर्मनीको ड्युस्सेलडोर्फमा दर्शनशास्त्रीहरुको सोह्रौँ विश्व भेला (कंग्रेस) मा मूल विषय रहेछ ः दर्शनशास्त्र र आधुनिक विज्ञानमा विश्वदर्शनको समस्या । विषय जे भए तापनि सो कंग्रेसमा खास कोलाहलचाहिँ पूँजीवादी र समाजवादी कित्तामा बाँडिएर दुई फक्लेटे विवादका कारणले भएको थियो ।

त्यो भन्दा पनि पहिले, सन् १९७१ मा नेदरल्याण्डमा आयोजित कार्यक्रममा नोम चोम्स्की र मिशेल फुकोले मानव प्रकृति ९ह्युमन नेचर० बारे गरेको बहस पनि यहाँनेर स्मरणीय छ । त्यो बहस बहुचर्चित त भयो, तर निष्कर्षमुखी भएन ।

उनीहरुले सत्य वा स्थापित ठानेका दायराभित्र सीमित भएर अर्थात् पहिल्यै निर्धारित कित्ताकाटमा बाँधिएर शास्त्रार्थमा उत्रेका हुनाले उनीहरु आफ्ना आफ्ना व्यूहभित्र बाँधिए । कवि स्यामुएल टेलर कलरिज्ले प्रत्येक व्यक्ति जन्मदेखि नै या प्लेटोवादी, या त एरिस्टोटलवादी हुन्छ भनेर अति भावुकतामा अतिशयोक्ति व्यक्त गरेका मात्र हैनन्, कुनै वैचारिक किल्लामा आफूलाई बन्दी बनाएर त्यहाँ भन्दा परको अर्को विकल्प छैन भन्ने दाबी गर्ने प्रवृत्तिको द्योतक उक्त मान्यता हो ।

भविष्यमा हुने कुनै पनि बहस पूँजीवाद र माक्र्सवादको दुई फक्लेटे बुद्धि विलासमै सीमित रहने हो भने तेस्तो बहसले कुनै सार्थक परिणाम दिनेवाला छैन । हो, बहसको मार्केटिंग गरी मेगा इभेन्ट् बनाउने र पैसा कमाउने परिणाम त अवश्यै निक्लनेछ ।

पूर्व पश्चिम उत्तर दक्षिण सबैतिरका ज्ञान पद्धतिहरुको सम्मिलनबिना जतिवटा बहस आयोजना गरियोस्, ती सार्थक हुनेवाला छैनन् । अर्को उत्तिकै महत्त्वपूर्ण कुरा, के डेमोक्रेसी र क्यापिटलिज्म् एकअर्कासँग अवियोज्य हुन्(Are Democracy and Capitalism Inseparable?) भन्ने सवालमा प्रवेश गरी तिनीहरुको पृथक् पृथक् अस्तित्वको यथायथ नगरी सुखै छैन ।

कान्टले युरोपमा एन्लाइटन्मेन्ट एज् भनिने समयमा भनेझैँ जान्ने दुस्साहस नगरी, जसका लागि आजको परिप्रेक्ष्यमा पूँजीवाद र समाजवादको द्वैविध्यको सीमाबाट मुक्त हुनै पर्छ, सार्थक शास्त्रार्थ हुनेवाला छैन ।