इतिहासको समीक्षा : वर्तमानमा पृथ्वीनारायण शाहलाई कसरी सम्झने ?

अहिले प्रजातान्त्र अर्थात् लोकतन्त्रको समयमा पृथ्वीनारायण शाहलाई सम्झनु आवश्यक छैन । राजतन्त्रका सुरुवातकर्ता हुन्, अहिले राजतन्त्र समाप्त भयो, त्यसको इतिहास सम्झिरहनुको आवश्यक छैन भन्नेहरुको संख्या पनि नेपालमा ठूलै छ । यो समूहभित्रको सानो समूहले त पृथ्वीनारायण शाहलाई नेपालको एकीकरण अभियानका सुरुवातकर्ता भन्न पनि मान्दैन ।

अर्को, पृथ्वीनारायण शाहले स्थापना गरेको शाह राज्य गौरव पूर्ण छ, अहिले प्रजातन्त्र र लोकतन्त्र भन्नेहरूले कल, छल तथा धोका पूर्ण रुपमा शाह वंशलाई हटाएर आफू सत्तामा बसेका हुन् । तिनीहरूलाई हटाएर पुनः शाह वंशसहितको राजसंस्था स्थापना गर्नुपर्छ भन्नेहरू पनि अगाडि आउन थालेका छन् । यस्तो अवस्थामा पृथ्वीनारायण शाहलाई कसरी सम्झने ? उनको कार्य, उनको योगदान आधुनिक नेपालको अहिलेको अवस्थामा सम्झनै पर्ने हुन्छ । पृथ्वीनाराण शाहले आफ्नो राज्य बढाउन कल, छल, बल उपयोग गरेर अघि बढेका हुन्, नेपालको एकीकरणको उनको अभियानै थिएन भन्नेहरू पनि छन् ।

राम्रो, नराम्रो जे जस्तो माने पनि आधुनिक नेपालको इतिहासका एउटा चुरो हुन् पृथ्वीनारायण शाह । उनलाई नसम्झी नेपालको इतिहास अधुरो हुन्छ । आपसमा सधैं लडिरहने ससाना बाइसी, चौबीसी राज्यलाई जित्दै बलियो राज्य स्थापना गर्न अगाडि बढेका हुन् उनी । जसले गर्दा अहिलेको नेपाल राज्यको स्थापना भएको त अवश्य हो नि । संसारभर डरलाग्दा सामन्ती राज्य तथा क्रूर राजतन्त्र भएका बेला उनको अभियान बलियो राजतन्त्रात्मक राज्य बनाउने हुने नै भयो । त्यस्तो अवस्था भए पनि उनको अभियान, राज्य व्यवस्थापन, धर्म संस्कार तथा कला संस्कृति प्रतिको धारणा अहिले सम्झनै पर्ने खालको भएकाले यसको समीक्षा गर्नु उपयुक्त मानियो । 

पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खाबाट सुरु गरेर जुन राज्य फैलाउने अभियान सुरु गरे त्यो अभियान सफल हुँदै उस्तै संस्कार, संस्कृति, धर्म, उस्तै जाति, वर्ग वा त्यससँग नजिकको साइनो राख्ने आसपासका राज्यहरूलाई मिलाउँदै गर्दा एकीकृत नेपाल बन्न पुग्यो । त्यस बेलाको विश्व वातावरण, छिमेकी भारत र चीनको राज्य विस्तारको ज्वाला तथा युरोपियनहरुको सामाज्य विस्तारको तापमा उनले कतै केही नगरी एकीकरण गरे भन्न त नसकिएला, कतिपय ठाउँमा उनले अन्याय, छलछाम पनि अवश्य नै गरे होलान् ।

यति हुँदा हुँदै पनि एउटै संस्कार, संस्कृति भएका राज्यको त कुरा छाडौँ, मगर राज्यहरू, उपत्यकाका नेवार राज्यहरु जितेपछि उनले ती राज्यको संस्कार, संस्कृति, भाषा धर्मलाई जस्ताको तस्तै रहन दिएको इतिहासले स्पष्ट गरेको छ । त्यो एकीकरणलाई बढाउँदै लगेका पछिल्ला पुस्ताले पनि त्यसलाई पालना गरेको देखिन्छ । उनको राज्य विस्तार मात्रै मान्दा पनि त्यसबेलामा साना राज्य लामो कालसम्म अस्तित्वमा रहन सक्ने अवस्थामा थिएनन्, कसैले न कसैले जितेर लिन्थ्यो, कहीँ न कहीँ विलय हुनै पथ्र्यो । त्यस्तो अवस्थामा अहिलेको जस्तो नेपाली संस्कार, संस्कृति बच्ने अवस्थामा रहने थिएन । तसर्थ उनको अभियानलाई एकीकरण भन्न हिच्किचाउनु पर्ने कुनै कारण छैन । उनको अभियान एकीकरणमै परिणत भयो ।

पृथ्वीनारायण शाहले मौलिक सीपलाई बढावा दिनुपर्ने कुरा बताएका छन् । दिव्योपदेशलाई नेपालमै बनेका लुगा लगाउनु भनेका छन् । उनले उत्तरको विशाल छिमेकी चीन र दक्षिणी छिमेकी भारतका कारण नेपालको व्यापार, सीप, संस्कृति र मौलिकतामा गम्भीर प्रभाव पर्न सक्ने कुरा उसबेला सचेत गराएको देखिन्छ । अहिले आएर त्यस्तै भएको छ । नेपालले घरघरमा बुन्ने सूति कपडाको सीप गुमायो । ठूला, ठूला कपडाका मेसिन स्थापना गर्न सकेन । केही सुरुवात भएका उद्योग पनि बचाउन सकेन । त्यो कुरा भारत र चीनकै उद्योग र व्यापारको प्रभाव र पछिल्लो समयका शासक, प्रशासकले राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारको गति र राष्ट्रिय मौलिकताको महत्व बुझ्न नसक्नाले भएको हो । पछिल्लो समय मौलिकता, जातीय पहिचान, राष्ट्रिय अर्थतन्त्र भन्दै कांग्रेस र कम्युनिष्टका संगठन भए, आन्दोलन भए, व्यवस्था बदलिए । आन्दोलनमा संलग्न ठूलो संख्याका कार्यकर्ता र आमजनताले ज्यान गुमाए ।

अहिले कांग्रेस सत्तामै छ, कम्युनिष्टहरूको दह्रो जनमत छ तर फलामका भाँडा बनाउने, ताँबाका भाँडा बनाउने, जुत्ता सिलाउने, कपडा सिलाउने, काठका भाँडा बनाउने, माटाका भाँडा बनाउने, ऊन तथा सूतिका कपडा बनाउनेदेखि अन्य जातिका पेसा उच्च बनाउन कसैले चासो दिएन । न तिनीहरूलाई आधुनिक समय अनुसारको निःशुल्क सीप दिने व्यवस्था गरियो न आधुनिक मेसिन किन्न सहयोग नै गरियो न उनीहरुका उत्पादन बेच्न सहयोग नै गरियो । उनीहरुले त सरलसँग ऋण पाउने अवस्था पनि छैन तर पनि मौलिकता जोगाउने, जातीय उत्थान गराउने भन्दै सधैं राजनीतिक नारा बनिरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा पृथ्वीनारायण शाहको भनाइलाई वाहियात, सामन्तको कुरा भनेर बेवास्ता गर्नुको कुनै अर्थ रहला र ? 

देशले मौलिक संस्कार, संस्कृति, सीप (शिक्षा) गुमायो भने केही पनि रहन्न भन्ने कुरा अहिलेको आधुनिक समयको पनि मुख्य मन्त्र हो । यसलाई सबै विकसित राष्ट्रले पालन गरिरहेका छन् । उनीहरू सधैं यी कुरामा सचेत छन् । सबै कुरा गुमाएर नेपालजस्ता नांगा बन्दै गएका राष्ट्रका शासक, प्रशासकहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय, राष्ट्रिय दलालीका माध्यमबाट ठूलो रुपमा कमाउन सकिन्छ भन्ने लागिरहेको छ । नेपालले थोरै मात्र भए पनि मौलिकता जोगाउने हो भने समाप्त गरिँदै लगेको कपास खेती, उखु खेती, सुन्तला खेती, स्याउ खेतीदेखि नेपालका अन्य विभिन्न मौलिक खेतीका लागि अन्य ठूला, ठूला योजनामा जस्तै तत्कालै अर्बौं लगानी गर्न सक्नुपर्छ ।

नेपालको पूर्वदेखि पश्चिमसम्म पाइने र खेती नै गर्न सकिने अल्लोमा राज्यले खर्बौं लगानी गर्न सक्ने हो भने नेपाली मौलिक कपडा बनाउन कठिन छैन । अर्को, जातीय उत्थान र मौलिक सीप संरक्षण तथा उपयोप गर्ने हो भने भाँडा बनाउने, लुगा सिउने, जुत्ता सिउनेदेखि अन्य मौलिक सीप भएका जातिका हजारौं युवालाई निःशुल्क उनीहरुको जातीय आधुनिक सीप र उद्योग स्थापना गर्न राज्यले पर्याप्त पुँजी लगानी गरि हाल्नुपर्छ । अब पनि त्यसो गरिएन भने पृथ्वीनारायण शाले भनेजस्तै देश झन् झन् कंगाल बन्दै जाने निश्चित छ । 

अहिले सरकारले विदेशी लगानी कर्ताहरुलाई नेपालमा लगानी गर भनिरहेको छ । अर्थमन्त्री जुन देशमा गए पनि त्यही भनिरहेका छन् । लगानी सम्मेलन पनि गर्ने भनिएको छ तर लगानी त्यत्तिकै आउँदैन । यसलाई राज्यले बुझ्न सक्नुपर्छ । कि आन्तरिक खपत बढाउन सक्नुपर्छ, कि निर्यातलाई सशक्त र सबल बनाउन सक्नुपर्छ । अहिले शासक, प्रशासक अन्य कुरातिर जनताको ध्यान केन्द्रित गरेर प्रशंसा बटुल्न लाग्नुभन्दा जसरी हुन्छ माथि भनिएका क्षेत्रमा ठूलो मात्रामा लगानी गर्ने हो भने नेपालको अर्थतन्त्रले नयाँ मोड लिन सक्छ ।

अहिले ऊर्जाको उत्पादन बढिरहेकाले यी क्षेत्रमा सरकारले ठूलो लगानी गरेर उद्योग स्थापना गराउन सक्छ । ठूला उद्योगीहरु त रेमिट्यान्सलाई केन्द्रित गरेर व्यापार गर्न थालिसकेका छन्, अब त उनीहरूले उद्योगका नाममा फाइदा लिने मात्रै हुन् । पृथ्वीनारायण शाह एकीकरण र यही मौलिकता प्रवर्द्धनको विषयमा सम्झन योग्य पात्र हुन् । उनी कसैका शत्रु पनि होइनन् र उनको नाम भजाएर राजनीतिको खेती गर्न खोज्नु पनि उनको कदर होइन ।